Organist is Marien van de Weg. Hij heeft een bijzondere herinnering aan Jelsum. Toen hij in 2018 zijn opleiding aan het Prins Claus Conservatorium in Groningen begon, ging hij met zijn Friese orgeldocent Theo Jellema op ‘orgelreis’ door Fryslân. Het eerste orgel dat werd bezocht was… Jelsum. Diezelfde orgeldocent heeft Marien – op verzoek van Organum Frisicum nu gevraagd om vandaag te concerteren op dit orgel.
Marien opent met drie korte werkjes van Jan Zwart, een Nederlandse componist die geboren werd in Zaandam, ruim 40 jaar nadat het orgel in Jelsum gebouwd is. Enkele concertbezoekers vonden deze muziek zo mooi dat ze de concertgever vroegen of de muziek nog te koop is. Marien speelde verder werken van o.a. Johann Pachelbel, Georg Böhm en Johann Sebastian Bach. Hij liet vooral de verschillende poëtische klanken van het in 1834-1835 door gebr. L.J. en J. van Dam gebouwde orgel horen.

Er zijn nog vier kerken in Noardwest-Fryslân waar ook in ‘open kerken’ orgelbespelingen zijn. Zo speelt Antonio Pedrosa in de kerk van Hegebeintum. Op het door L. van Dam & Zn. in 1862 gebouwde orgel vertolkt hij werk van Georg Böhm, Dietrich Buxtehude, Wolfgang Amadeus Mozart en hij sluit het concert af met het Concerto in D van Johann Sebastian Bach, een transcriptie van een concert voor viool en orkest van Antonio Vivaldi.
) Antonio is geboren in Portugal. Hij studeert momenteel aan het Conservatorium van Amsterdam. Hij bekwaamt zich in het bespelen van orgel, clavichord en klavecimbel. Hij is actief als continuospeler en werkt vaak samen met kamermuziekensembles in Portugal en Nederland, zoals het ensemble ‘La Sfere Armoniosa’ o.l.v. Mike Fentross.

Ikzelf ga om 12.00 uur luisteren naar het concert in Britsum. Als ik bij de kerk aankom word ik even op het verkeerde been gezet. De Johanneskerk lijkt een kerk uit de tweede helft van de 19e eeuw. Maar als ik eenmaal binnen ben, is het duidelijk een middeleeuwse kerk met o.a. bijzondere – tijdens de laatste restauratie teruggevonden – muurschilderingen uit circa 1270. De bepleisterde toren en de ommetselde kerk wekten even een verkeerde indruk bij me.
Het orgel wordt hier bespeeld door Johan Smit. Hij is als kerkmusicus verbonden aan de Protestantse Gemeente van Meppel en als organist actief in vier andere kerkelijke gemeenten. Verder dirigeert hij een mannenkoor en is hij begeleider van het Agricola Consort in Groningen. Johan studeert orgel en kerkmuziek aan de conservatoria van Groningen en Utrecht.
Johan houdt erg van muziek van Debussy en zijn tijdgenoten, “maar ik speel ook heel graag muziek van Bach en Franck. Er is zoveel moois.” Op het Hardorff-orgel uit 1861 in Britsum speelt hij achtereenvolgens werk van Robert Schumann, Johann Sebastian Bach, Klaas Bolt, Louis James Alfred Lefébure-Wely en Sigfrid Karg-Elert. Het eerste (Skizze in c-moll) en laatste werk (Festliche musik alla Händel) zijn twee levendige werken, die het publiek van ‘toevallige toehoorders’ zeker aanspraken. In de Variaties over Psalm 43 van Klaas Bolt demonstreert Johan de vele klankkleuren van het instrument. Het was de eerste keer dat Johan een orgel van de Leeuwarder Hardorff bespeelde. “Qua klank oversteeg het mijn verwachtingen!”

Van Britsum rijd ik naar Wanswert, waar ik opnieuw een Hardorff-orgel aantref in de oorspronkelijk aan de apostel Petrus gewijde kerk. De kerk is gelegen op een hoge terp die al enkele eeuwen voor onze jaartelling is ontstaan. Zowel terp als kerk zijn rijksmonumenten. Bijzonder is dat de toren bijna even breed is als de kerk. Het koor van de kerk is smaller en vijfzijdig gesloten.
Al in de 16e eeuw had de kerk van Wanswert een orgel. In 1674 werd het vervangen door een drieklaviers orgel met aangehangen pedaal, gebouwd door Harmen Jans, schoolmeester en orgelbouwer in Berlikum. Het is een voorbeeld waaruit blijkt dat in Friese dorpskerken soms orgels van een behoorlijke omvang werden gebouwd. Nu staat er een orgel van Willem Hardorff uit 1877. In 2014 werd het voor het laatst gerestaureerd. Als ik de kerk binnenkom, beland ik in een (wat onaangename) discussie over wel of geen coronamaatregelen en zo ja, welke en hoe. Ik besluit een kop thee te nemen en mijn lunchpakketje te nuttigen. Vervolgens neemt Andries Bogerd, de concertgever in deze kerk, met mij even een paar fragmenten door van de te spelen werken, omdat er iemand zo nu en dan een register bij moet trekken of juist het zwijgen op moet leggen. Voor mij een aardige uitdaging!

Voor het concert koos Andries vrij makkelijk in het gehoor liggende muziek. Een tweede criterium voor zijn programmakeuze was de verschillende kanten van het orgel te (kunnen) laten horen. Hij speelde o.a. werken van Johann Sebastian Bach, Felix Mendelssohn- Bartholdy, Louis Vierne en Léon Boëllmann. Na afloop van het concert was het publiek heel positief over de gespeelde werken en over het orgel.

In Sint Jacobiparochie werd twee keer een orgelconcert gegeven (om 10.30 en 12.00 uur). Hier was de organist Wibren Jonkers uit Nunspeet. Hij had een passend programma samengesteld voor het fraaie Van Dam-orgel met het ‘halve’ aangehangen pedaal. Goede en toegankelijke muziek, waaronder werk van Tielman Susato, Albert de Klerk, Johann Sebastian Bach en Carl Philipp Emanuel Bach. Het ‘Schmücke dich, o liebe Seele’ van Johannes Brahms werd tijdens het concert van 12.00 uur overstemd door de plaatselijke fanfare die pal voor de kerk ‘een showtje weggaf’. Het ‘Schmücke dich’ werd zo wel heel feestelijk! Organist en publiek hebben daarom eerst maar buiten het concert van de blazers beluisterd en na een kwartier is de orgelbespeling voortgezet.

De Grote Kerk van Sint Jacobiparochie stamt uit een heel andere (stijl)periode dan de andere vier kerken in dit artikel. Het is een neoclassicistische zaalkerk uit 1844 met een Dorisch zuilenportiek met fronton. De kerk is al enkele decennia in gebruik als cultureel centrum. Er vinden regelmatig concerten plaats. De kerk is ook de startplaats van het Jabikspaad, een pelgrimspad dat eindigt in Santiago de Compostela (Spanje).
Het orgel in de kerk is gebouwd door L. van Dam & Zn. in 1845. Kenmerkend voor veel orgelfronten van Van Dam uit deze periode is de gedeelde middentoren. Tevens zijn nogal wat orgels bekroond met beelden of vazen. In Sint Jacobiparochie zijn het drie grote beelden: Waarheid, Godsvrucht en Godsdienst.

Via een toeristische route langs allerlei kleine dorpen rijd ik naar Leeuwarden voor het slotconcert van deze Open Monumentendag in de Grote of Jacobijnerkerk.

Elk jaar organiseert ‘Stichting Organum Frisicum - het Friese orgel’ samen met ‘Stichting Alde Fryske Tsjerken’ op Open Monumentendag in een aantal Friese dorpskerken orgelbespelingen. Sinds 2021 vragen we daarvoor studenten van verschillende conservatoria. Een nieuwe generatie organisten speelt op mooie historische orgels in prachtige oude kerken in Fryslân. Het zijn informele, kleinschalige orgelconcerten van circa 30 minuten, met toegankelijke muziek, gericht op een breed publiek, geschikt voor ‘toevallige bezoekers / voorbijgangers’. Ook dit jaar - 2022 - valt er weer veel te genieten van oude Friese kerken en zullen weer historische instrumenten tot klinken gebracht worden. Mis het niet!