Ameland was rond 1650 een soort onafhankelijk ministaatje, niet onderworpen aan Friesland of aan de Staten-Generaal van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Het eiland was destijds één van de weinige plaatsen in Europa met volledige godsdienstvrijheid voor alle religies. Op het eiland waren dat er drie, namelijk de Gereformeerde of Hervormde, de Doopsgezinde en de Rooms-Katholieke. Pas sinds 1801 behoort Ameland formeel tot Friesland. Vanaf omstreeks 1420 kreeg de Friese familie Van Cammingha controle over grote delen van het eiland. Onduidelijk is wanneer en hoe precies de eerste Cammingha’s zich op het eiland vestigden. Het waren echte heersers, die van de eilandbevolking belastingen inden op visvangst, konijnenjacht en andere activiteiten.

De eerste kerk van Ballum was een kapel die hoorde bij Jelmera State, het slot van de Heeren Cammingha. De kapel deed tevens dienst als dorpskerk. Zowel de kapel als het slot Jelmera State werden rond 1420 gebouwd. Tegenwoordig staat het gemeentehuis op deze plek aan de zuidkant van het dorp. De huidige hervormde kerk van Ballum is dus niet de eerste kerk van het dorp. Ballum telt momenteel zo’n 370 inwoners en is voor een deel beschermd dorpsgezicht. Het dorp heeft door de aanwezigheid van een aantal rijksmonumenten een historische uitstraling. In 1829 werd het slot en in 1832 de kapel afgebroken.

In 1680 overleed Duco van Cammingha vroegtijdig en een jaar later zijn moeder. Daarmee kwam een einde aan het Cammingha-tijdperk op Ameland. Het eiland kwam in handen van de erfgenamen, het geslacht Thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg. In 1704 verkochten deze het eiland aan Henriëtte Amalia Maria van Anhalt-Dessau, regentes van Friesland voor haar minderjarige zoon, Johan Willem Friso, die enige jaren later stadhouder van Friesland zou worden.

Vele jaren later, in 1795, werd de politieke status van het eiland pas weer actueel. In dat jaar werd de Republiek militair verslagen door Frankrijk, waardoor de laatste stadhouder, Willem V, naar Engeland vluchtte. De nieuwe machthebbers van de Bataafse Republiek legden beslag op de stadhouderlijke bezittingen, inclusief Ameland. Nu kwam men erachter dat het eiland weliswaar particulier eigendom van de Friese stadhouder was geweest, maar dat het formeel nooit tot Friesland of de ‘oude’ republiek had behoord! Pas in 1801 werd Ameland formeel ingelijfd door Friesland, als een ‘grietenij’ of gemeente. In 1813 keerde de zoon van de laatste stadhouder terug in de Nederlanden. Hij werd koning Willem I. Eén van zijn vele titels werd ‘Heer van Ameland’, hoewel aan die titel geen eigendom of privileges waren verbonden. Sindsdien hebben alle regerende Nederlandse koningen en koninginnen de titel Heer of Vrouwe van Ameland gehad.

In 1832 werd de huidige hervormde kerk in gebruik genomen. Uit de oude slotkapel werden de kansel, wellicht de lambrisering, het doophek en de banken naar de nieuwe kerk overgebracht. Na een rigoureuze renovatie begin jaren 60 van de vorige eeuw bleef van het historische interieur weinig over: alleen de kansel, een rijksmonument, resteert nog. Oorspronkelijk werd deze preekstoel in 1604 vervaardigd voor de Grote Kerk van Harlingen door Claes Jelles. Het is een fraai Renaissancewerkstuk. Nadat de Grote Kerk van Harlingen in 1771 was afgebroken, kwam hij door een Amelandse bestuurder naar het eiland. Waarschijnlijk is de kansel niet als zodanig in de slotkapel gebruikt. Thans is dat wél het geval en bevindt de kansel zich aan de zuidmuur van de kerk.

Boven de westelijke ingang van de kerk bevindt zich een gedenksteen ter herinnering aan de ingebruikname van het kerkgebouw in 1832. Door de krimpende gemeenteomvang wordt momenteel herbestemming van twee hervormde kerkgebouwen op Ameland overwogen, waaronder de Ballumer kerk. De kerk heeft een los staande zadeldaktoren. Deze stamt uit 1755 en is dus ouder dan de kerk. In 1870 is de toren verhoogd. Boven de toegangsdeur bevond zich het wapen van stadhouder Willem V, uitgehouwen in wit Bremer zandsteen. Dit wapen werd er omstreeks 1795 tijdens de Bataafse revolutie weggekapt. De toren heeft een luidklok van 300 kg uit 1949 ter vervanging van de door de Duitse bezetter gevorderde klok uit 1784 en draagt een windvaan met het wapen van Thoe Swarzenberg en Hohelansberg. De toren is rijksmonument.

Het orgel dat tot en met 2019 dienst deed in de hervormde kerk van Ballum is een eenvoudig positief. Het bezat één manuaal met 5 stemmen en had geen pedaal. Het instrument werd in 1961 gebouwd door de firma Vierdag te Enschede en in 1963 in de Ballumer kerk geplaatst na de renovatie van de kerk. Adviseur was Evert Westra uit Groningen. De kosten van het positief bedroegen fl. 12.300,00. Sinds de jaren dertig had de kerk voor het eerst een (klein) orgel. Het instrument had geen windmachine, dus er moest ‘gepompt’ worden. Tot de komst van dit orgel maakte de gemeente nog gebruik van een voorzanger. Sindsdien zijn er drie generaties van de familie Appelman organist(e) van de hervormde kerk in Ballum geweest.
De dispositie van het Vierdag-orgel luidt:
Manuaal (C-g3): Holpijp 8 voet, Octaaf 4 voet, Roerfluit 4 voet, Gemshoorn 2 voet, Scherp III.

In de zomer is het aantal bezoekers van de Ballumer kerk uiteraard groter dan in de winter. Onder de vakantiegangers bevinden zich ook organisten die met enige regelmaat een dienst begeleiden. Alle betrokkenen bij de Hervormde Gemeente van Ballum waren het erover eens dat het Vierdag-positief te weinig ‘power’ had bij een goed gevulde kerk. De vraag was alleen: wat zou een betaalbare oplossing voor het probleem kunnen zijn? Dat bleek een tweedehands orgel te zijn dat nieuwer was dan dat van Vierdag. Vaste gastorganist Alef Wiersma uit Berltsum (Berlikum) spotte begin 2019 op Marktplaats het Mense Ruiter-orgel uit de gereformeerde kerk vrijgemaakt (GKv) aan de Bachlaan in Voorschoten (ZH). Deze houten kerk is in 2004/05 gesloten en de ‘vrijgemaakte’ gemeente van Voorschoten fuseerde met die in Leiden. Het kerkgebouw is inmiddels verbouwd tot een woning.

De kerk in Voorschoten kocht in 1975 een orgel dat vervaardigd was door orgelmakerij Mense Ruiter uit Groningen. (In 1977 verhuisde Mense Ruiter Orgelbouw naar Zuidwolde. Thans heeft de orgelmakerij zijn hoofdvestiging in Ten Post met een werkplaats in Langbroek). Het ging om een bescheiden positief dat gebouwd was in 1972. De aanschaf werd grotendeels gefinancierd door financiële middelen uit de verkoop van oud papier. Enkele jaren nadat de GKv was gesloten werd het orgel opgeslagen in het atelier van kunst- en antiekrestaurateur Jan Berghuis. Hij was één van de organisten van de GKv-kerk in Voorschoten en geïnteresseerd in orgelbouw. Na enige tijd bouwde Berghuis het instrument op en plaatste een aantal stemmen om er op te kunnen spelen. Nadat pogingen om het positief van Mense Ruiter als koororgel in het Kruispunt (eerst gereformeerde, later hervormde en PKN kerk) in Voorschoten geplaatst te krijgen waren mislukt, bood hij het instrument op Marktplaats te koop aan. Via deze bekende site met een groot bereik, hoopte hij een geschikte koper te vinden. Serieuze belangstellenden zouden het instrument nu kunnen zien en horen. Nadat verkoop naar Zwolle niet doorging, meldde Alef Wiersma zich. Op diens initiatief kwam er in mei 2019 druk mailverkeer over het orgel binnen de Hervormde Gemeente Ameland op gang. In juni werd aan het College van Kerkrentmeesters het voorstel gedaan over te gaan tot aankoop van het Mense Ruiter-orgel uit Voorschoten. Door ziekte deed zich vervolgens enige vertraging voor, maar in november 2019 kon de koop formeel worden beklonken, nadat een Amelandse afvaardiging het orgel in Berghuis’ atelier had ‘gekeurd’. Enkele vrijwilligers van de Hervormde Gemeente Ballum-Ameland transporteerden het orgel van Voorschoten naar Ballum en stelden de orgelkas in ‘hun’ kerk op. Vervolgens kwam Jan Berghuis op 13 december 2019 het pijpwerk plaatsen. Inclusief de werkzaamheden van Berghuis heeft het orgel de Hervormde Gemeente van Ameland € 8500,00 gekost. Met Mense Ruiter Orgelmakers BV kon worden afgesproken dat het orgel op 16, 17 en 18 december geïntoneerd en gestemd ging worden. De overige orgels van de Hervormde kerken op Ameland zouden dan eveneens gestemd worden. Deze orgelmakerij heeft nu alle drie orgels van de hervormde PKN-gemeente op Ameland in onderhoud. Op zondag 22 december – nog net voor kerst − kon het Mense Ruiter-orgel aldus in gebruik genomen worden.

Het Mense Ruiter-orgel is evenals het Vierdag-orgel een mechanisch instrument met één manuaal. Beide instrumenten zijn een zogenoemd positief. Verschil is dat het een aangehangen pedaal heeft, terwijl het Vierdag-orgel geen pedaal heeft. Verdere voordelen van het Mense Ruiter-positief zijn dat het één register meer heeft en dat vier registers gedeeld zijn waardoor meer registratiecombinaties mogelijk zijn. Het belangrijkste is echter dat het instrument van Mense Ruiter hoger is en daardoor simpelweg meer draagkracht heeft. Het is gelijkzwevend gestemd, de toonhoogte a1 = 440 Hz en de winddruk bedraagt 68,6 mm.

De dispositie van het Mense Ruiter-orgel is:
Manuaal (C-f3): Roerfluit 8 voet b/d, Prestant 4 voet b/d, Fluit 4 voet b/d, Octaaf 2 voet b/d, Sesquialter II d, Mixtuur II
Pedaal (C-e1): Aangehangen

Het ‘oude’ Vierdag-orgel staat nog in de Ballumer kerk (voorjaar 2020) en is te koop. Het nieuwe orgel staat in de noordoosthoek van de kerkzaal en het oude in de zuidoosthoek. Geïnteresseerden voor het Vierdag-positief kunnen zich via de website van de Hervormde Gemeente www.hervormdameland.nl in verbinding stellen met de heer Piet Faber, voorzitter van het College van Kerkrentmeesters Hervormd Ameland. Het algemene mailadres is: info@hervormdameland.nl.