De in de Friese Orgelkrant van 2019 al genoemde restauraties van de Van Dam-orgels te Cornwerd (1865) en Longerhouw (1868) werden voltooid. Restaurateur was de firma Bakker & Timmenga. Wie deze orgels nu in al hun luister hoort, raakt opnieuw onder de indruk van de kwaliteit van het werk van de derde generatie Van Dam. Boeiend is daarbij dat de verschillende Van Dam-orgels steeds een eigen karakter hebben en een eigen schoonheid bezitten. In Longerhouw wordt de luisteraar getroffen door de fijnzinnige klank en door het bijzondere feit dat de Voix Céleste, die een halve eeuw jonger is dan het instrument zelf, zich zo goed verbindt met de Fluit does en de Viool de Gambe. De grote verrassing in Cornwerd is de doorslaande Dulciaan die gecombineerd met andere 8’-registers en de tremulant een etherisch effect teweegbrengt.

Eén van de grotere orgels van de derde generatie Van Dam, het orgel van Mantgum uit 1879, wordt momenteel gerestaureerd, ook door Bakker & Timmenga. De bij de bouw nog gereserveerde Salicet 4’ van het bovenwerk en Bazuin 16’ van het pedaal worden nu eindelijk geplaatst.

In dezelfde tijd, in 1876, was de Groninger evenknie van Van Dam, Petrus van Oeckelen met zijn zonen, actief in Burum. Het eenklaviers orgel dat zij daar in de Terpkerk maakten, was al geruime tijd aan groot onderhoud toe. Het werk, waarbij de balg een nieuwe plaats krijgt, wordt nu uitgevoerd door de firma Mense Ruiter.

Van het iets oudere (en grotere) Van Oeckelen-orgel van Beetgum (1861) restaureerde Bakker & Timmenga in 2020 de magazijnbalg.

Het allereerste orgel dat Lambertus van Dam maakte – het kwam in Aldeboarn tot stand in 1779 – was langzamerhand aan wat extra aandacht toe. Het groot onderhoud werd in 2019 uitgevoerd door de firma Reil.

Twee andere vroege Lambertus van Dam-orgels, die van Langweer (1784) en Wirdum (1790), ondergingen een schoonmaak van het interieur, uitgevoerd door Bakker & Timmenga.

Aan nog een ander 18e-eeuws instrument werd groot onderhoud verricht, in dit geval door de firma Flentrop: het Schwartzburg-orgel (1733) in wat vanouds de hervormde kerk heette (nu aangeduid met ‘Kerk op de Hoogte’) van Wolvega.

Van nog meer ondernemingslust getuigden de rooms-katholieken van Wolvega. Zij verkochten hun Walcker-orgel uit 1983 en vervingen het door een instrument dat T. Atterton in 1896 bouwde voor Dunstable (Engeland), maar dat sinds 1984 in het Groningse Kornhorn heeft gestaan. De overplaatsing naar Wolvega werd uitgevoerd door de firma Van der Putten. Elders in deze orgelkrant is meer over dit orgel te lezen.

In Arum wijdde Bakker & Timmenga zich aan de restauratie van het Leichel-orgel van 1885. Dat was een spannend project, onder meer omdat het orgel jaren heeft gezwegen. Leichel maakte in onze provincie vier orgels. De andere drie zijn kleiner dan het Arumse instrument, dat heel royaal is opgezet: hoofdwerk 9, bovenwerk 6, pedaal 5 registers. Orgelmakers en adviseur ontdekten tijdens het verloop van de werkzaamheden hoe ‘eigenzinnig’ een groot orgel van deze orgelbouwer, van wie we niet zo veel werk kennen, klinkt.

Van tijd tot tijd restaureert de firma Bakker & Timmenga orgels die zij zelf gebouwd heeft, een ‘privilege’ van een bedrijf dat al meer dan 140 jaar bestaat! In 2019 was dat het orgel van Baard (1888), een orgel met in de klank enerzijds nog klassieke elementen maar anderzijds ook ‘modernere’ geluiden op het gebied van het 8’-palet.

Precies tien jaar na het orgel van Baard kwam in de aan de Heilige Michael gewijde rooms-katholieke kerk van Harlingen een Adema-orgel gereed. Het kreeg een dispositie die verdeeld werd over twee klavieren en vrij pedaal en werd gebouwd in twee gescheiden kassen aan weerszijden van een groot venster. In 1950 werd de tractuur elektro-pneumatisch gemaakt en de dispositie gewijzigd. In het jaar 2000 werd het gerestaureerd. Op dit moment worden door de firma Adema noodzakelijke werkzaamheden aan het orgel verricht waartoe twintig jaar geleden nog geen opdracht kon worden gegeven. De niet meer betrouwbaar functionerende speeltafel krijgt nu een digitale tractuur (een systeem dat Adema Orgelbouw ook toepaste bij de restauratie van het orgel van de Leeuwarder Dominicuskerk in 2018) en er wordt een registratiecomputer (Setzer) ingebouwd.

In het Medisch Centrum Leeuwarden kon het daar in 2004 geplaatste Flentrop-orgel eindelijk worden voltooid. Bij de bouw telde het zes registers, verdeeld over twee klavieren en vrij pedaal. Drie stemmen (één op het hoofdwerk, twee op het nevenwerk) waren nog gereserveerd. Die werden nu geplaatst. Ook hiervoor tekende de firma Flentrop.

Flentrop Orgelbouw werkte ook aan het Hillebrand-orgel van de Grote Kerk in Drachten, een instrument dat vorig jaar 200 jaar bestond. Er is enig onderhoud verricht en het toucher van het rugwerk is verbeterd.

In de eertijds hervormde kerk van Koudum (nu Martinikerk van de PKN-gemeente) bouwden de Van Dams in 1859 een éénklaviers orgel, waarin ze een aantal registers opnamen waarvan bijna alle pijpen afkomstig waren uit het vorige orgel van de kerk, een Bader-orgel uit 1651. Deze pijpen zijn in de afgelopen tijd zo sterk aangetast door loodcorrosie, dat besloten is ze uit het orgel te verwijderen en te vervangen door kopieën die gemaakt worden met een hoger tingehalte. Dit werk werd uitgevoerd door de firma Bakker & Timmenga.

Twee orgels die een zeer nomadisch bestaan hebben geleid, verdienen in dit overzicht ook aandacht; het ene omdat er aan gewerkt werd om het tot een overtuigender instrument te maken, het andere omdat het opnieuw een ander onderkomen krijgt.

Het eerste staat sinds 1999 in de gereformeerde kerk vrijgemaakt in Buitenpost, zijn derde standplaats. Het werd gebouwd in 1860 voor een kerk in Gendt (Gld), maar heeft ook een tijd in Lunteren gestaan. Gebouwd door Norbert Leijser & Zoon, is het door de jaren heen onder handen genomen door de firma’s Van Vulpen, Strubbe, Reil en Mense Ruiter. De recente werkzaamheden werden uitgevoerd door Van Vulpen met als doel de homogeniteit van het uit zoveel elementen samengestelde orgel te verbeteren.

Het andere orgel met een mobiel verleden moet rond het midden van de 18e eeuw zijn gebouwd voor de Amsterdamse rooms-katholieke schuilkerk ‘De Toren’. Daar bleef het meer dan een eeuw staan, maar allerminst in originele staat. De Amsterdamse tak van de Adema’s leverde het orgel in 1883 aan de gereformeerde kerk van Ommen. 31 jaar later plaatste de firma Dekker het in de hervormde kerk van Munnekeburen. De recente herbestemming van de kerk tot woning maakte verhuizing van het orgel opnieuw noodzakelijk. Het heeft een nieuw en waardig onderdak gevonden in de protestantse kerk van Terkaple, waar het Spiering-orgel uit de jaren twintig van de vorige eeuw al lang niet meer functioneert.

De overplaatsing en noodzakelijke werkzaamheden zijn in het tweede kwartaal van dit jaar uitgevoerd door Verschueren Orgelbouw. Dit heel interessante kleine orgel legt duidelijk van zijn complexe geschiedenis getuigenis af: de 18e-eeuwse kas, het oude pijpwerk, de aan de zijkant aangebrachte fraaie Adema-speeltafel en ook één naar alle waarschijnlijkheid door Dekker geplaatst register.

Het overzicht van het veranderende Friese orgellandschap in de krant van 2019 eindigde zo: “In de Bonifatiuskerk komt een eind aan het bestaan van het onbevredigende elektro-pneumatische orgel dat in 1942 tot stand kwam. Vanuit de historische Adema-kern (1898) die in het instrument bewaard is gebleven, wordt [door de firma Adema] een mechanisch orgel geconstrueerd met een dispositie van 39 stemmen, verdeeld over twee klavieren en pedaal.” Op het moment waarop dit artikel geschreven wordt, zijn deze werkzaamheden bijna voltooid.

Buitenpost: Henk de Vries
Harlingen, Leeuwarden Bonifatiuskerk en Wolvega RK: Ton van Eck
Beetgum, Drachten, Langweer, Leeuwarden Medisch Centrum, Wirdum en Wolvega PKN: geen
Aldeboarn, Arum, Baard, Burum, Cornwerd, Koudum, Longerhouw, Mantgum en Terkaple: Theo Jellema