Als goed in de gaten gehouden wordt hoe de staat van onderhoud van een orgel zich ontwikkelt, is een dure restauratie vaak niet nodig als men tijdig besluit tot groot onderhoud. De orgels van Jorwert en Damwâld hebben zich in 2017 groot onderhoud laten welgevallen. In Jorwert (orgel gebouwd door Van Gruisen in 1799) vond de laatste restauratie plaats in 1956; die werd uitgevoerd door Willem van Leeuwen. Merkwaardig, zeker vanuit de optiek van nú, is dat Van Leeuwen met voorbeeldig respect het pijpwerk heeft behandeld, maar dat hij niet schroomde de windladen te voorzien van een modern systeem ter vermijding van lekkage door ‘klimaatschommelingen’. Dit door hem ontwikkelde VEKAsysteem (VErende KAntsleep) paste hij altijd toe, zowel bij nieuwbouw als bij restauratie. Het systeem heeft in de loop der tijd vaak minder goed gefunctioneerd dan Van Leeuwen had gehoopt, en is dus vaak later weer verwijderd. In Jorwert heeft het zich zo goed gehouden, dat besloten is het (voorlopig) te handhaven. De werkzaamheden aan dit orgel hebben zich nu toegespitst op het in orde brengen van de kas en het snijwerk, waarmee het al jaren droevig gesteld was. Nu is bereikt dat alles weer stevig in elkaar zit en dat het snijwerk compleet is. Op dat snijwerk raakt men niet gauw uitgekeken: het is een bonte verzameling muziekinstrumenten. Aan de kas van het orgel is schilderwerk verricht. Verder is de werking van de registermechaniek aanzienlijk verbeterd en spreken de tongwerken beter dan voorheen.

Het kleine Hinsz-orgel uit 1777 in Damwâld is geen wereldvermaard instrument, maar het klinkt zo fantastisch dat het gerust een top-orgel genoemd mag worden. Bijzonder is dat het sinds de bouw nauwelijks veranderd is. In 1974 werd het voortreffelijk gerestaureerd door Bakker & Timmenga. Het groot onderhoud bestond uit het opnieuw beleren van de balg en het vernieuwen van de pulpeten en de trekdraden van de mechaniek; verder werden alle onderdelen van het orgel nagelopen en werd alles wat door de tand des tijds geleden had weer in optimale staat gebracht.

Restauraties werden uitgevoerd aan de orgels van Kubaard (Hardorff 1856), Deinum (Hardorff 1865), Oudega SWF (Van Dam 1873) en Oudebildtzijl (Bakker & Timmenga 1896).

In Kubaard was in 1995 al een eerste fase van de restauratie afgesloten; deze betrof windvoorziening en claviatuur. Nu, 22 jaar later, kon het werk eindelijk worden voltooid. Twee Hardorff-registers hadden in 1924 het veld moeten ruimen. Ze zijn nu gereconstrueerd. Door hun terugkeer (het zijn de Quint 3 vt van het hoofdwerk en de Gemshoorn 2 vt van het bovenwerk) herkreeg het orgel zijn tintelende klank. De Trompet 8 vt van Hardorff maakte in 1924 plaats voor een gelijknamig door Bakker & Timmenga geleverd register. Deze stem is nu gehandhaafd.

Aan de werkzaamheden in Deinum kunnen we in dit kader voorbijgaan. Elders in deze krant wordt er aandacht aan besteed.

In Oudega SWF was de eerste uitdaging het orgel recht te zetten. De orgelgalerij was dermate verzakt dat de organist soms moest vrezen vanaf zijn bank rechtstreeks de kerk in te glijden. Het orgel had in 1957 een restauratie ondergaan die was uitgevoerd door J. Reil (Heerde). Er is toen nogal ingegrepen in het historische bestand (onder meer dispositiewijzigingen op beide manualen, uitbreiding pedaalklavier in moderne vormgeving, enige moderniseringen – onder andere de mechaniekinvoeringen betreffend – in de technische aanleg). Het orgel had in de 60 jaren die sindsdien verstreken vooral uitdrogingsschade opgelopen. Op verzoek van de opdrachtgever is bij de nu uitgevoerde restauratie de technisch lay-out uit 1957 gerespecteerd; ook de toen gerealiseerde pedaalomvang is gehandhaafd. Wél is gelukkig de Van Damdispositie teruggekeerd. De verloren gegane of gewijzigde typerende elementen in de dispositie (de Bovenwerkdispositie op basis van drie achtvoetsregisters en de Cornet op het Hoofdwerk) zijn nu weer in volle glorie te beluisteren. De vormgeving van het pedaalklavier is gecorrigeerd.

In de sfeervolle voormalige doopsgezinde kerk van Oudebildtzijl, nu deel uitmakend van cultureel bezoekerscentrum de Aerden Plaats, werd een wat jonger historisch orgel gerestaureerd: het Bakker & Timmengaorgel dat sinds de bouw in 1895 vrijwel ongewijzigd is gebleven (een kleine technische aanvulling dateerde uit 1930, maar werd door hetzelfde bedrijf uitgevoerd). De restauratie kon zich beperken tot technisch herstel van het geheel lek geraakte orgel. Als knieval voor de moderne tijd werd een windmotor toegevoegd, zodat de organist voortaan kan studeren zonder dat de poestertraper steeds getuige is van zijn worstelingen.

Aan de rij 19e-eeuwse orgels waaraan werd gewerkt, kunnen we het raadselachtige kabinetorgel van Ter Idzard toevoegen. Van dit instrument, waarvan de historie in nevelen gehuld is, werd de windlade gerestaureerd en het pijpwerk schoongemaakt, de frontpijpen werden gepolijst en de labia ervan verguld.

Tenslotte werden werkzaamheden uitgevoerd aan het Steendam-orgel (1988) in de PKN-kerk te Opeinde. De blaasbalg werd gerestaureerd, gecorrodeerde loden conducten werden door exemplaren van kunststof vervangen, kleine gebreken werden verholpen en de pedaaldispositie werd uitgebreid met een Gedekt 8 vt.