Het orgel dat J.A. Hillebrand in 1816 in de kerk van Raerd plaatste werd verfraaid met een orgelgordijn, hoofdzakelijk uitgevoerd in rode kleuren. Het werd in 1816 of 1830 op het gewelf geschilderd. Toen de orgelkast in 1871 een witte kleur kreeg, kwam er een op het gewelf geschilderde draperie met blauw als belangrijkste kleur voor in de plaats.

De uiteinden van de draperie en de rozetten, waarover ze lijken te hangen, werden geschilderd op kleine schotten, die dwars op de kerkmuren werden geplaatst. In 1909 kreeg de orgelkast een bruine kleur en de draperie op het gewelf werd weg gewerkt. Na ampele overwegingen is de orgelkast in 2012 weer wit geschilderd en werd de op draperie door medewerkers van Art Decor bloot gelegd en gedeeltelijk gereconstrueerd. (*1)

Eén en ander gaf ons aanleiding om gegevens op een rijtje te zetten over andere, op hout in 'trompe l'oeil' geschilderde orgelgordijnen in Friese kerken.

Het oudste orgelgordijn van Friesland lijkt vooralsnog dat te zijn in de kerk van Wiuwert, waar de Duitsers Gottlieb Heineman en Rudolf Knol in de jaren 1785-1788 een nieuw orgel bouwden in een bijzonder vorm gegeven kast, die geïnspireerd is op die van het Wenthin-orgel in Zweins. De sierlijke vormen van de kast komen goed uit tegen de blauw geschilderde draperie. Voor het beeldhouwwerk staan uitgaven verantwoord voor de

Duitse beeldhouwer Frans Twentrop, die in Leeuwarden was gevestigd: op 5 mei 1788 voor "lettersteeken ten dienste van het orgel" en nog in 1786 "aan den beeldhouwer voor het nieuwe orgel". Op 19 maart 1788 ontving W. van Raak voor "loon en materiaal tot het opverven van het orgel" fl. 98-19-0. (*2) [Tot 1816 was de gulden onderverdeeld in 20 stuivers van 8 duiten. Het genoemde bedrag betekent dus 98 gulden en 19 stuivers. (red.)] Wellicht schilderde hij de draperie. Willem (van der) Raak (1722, Leeuwarden – 1796) was schilder te Leeuwarden.

In de jaren 1778-1786 stemde en repareerde Gottlieb Heineman het in 1752 door de schoolmeester Volkert Reitsma uit Nijland gebouwde orgel in de kerk van Abbega. Kreeg het orgel toen ook een draperie? In de kerkvoogdijrekening van 1824 staat een uitgave van fl. 8,35 verantwoord aan J. H. Oppedijk "wegens het verwen van een kleed over het kerkorgel alhier". Waarschijnlijker is dat dit niet meer bestaande orgelgordijn werd geschilderd in 1819 toen Jan Reinders Radersma uit Wiuwert fl. 493-8-8 ontving "weegens het afbreken en weder opbouwen van het orgel en het maken van een nieuw rugwerk". (*3)

De bouw van het monumentale orgel van Boazum werd 1791 voltooid nadat er vanaf 1784 achtereenvolgens aan was gewerkt door de hiervoor reeds genoemde orgelbouwers Gottlieb Heineman en Rudolf Knol. De rijke versieringen aan de kast werden gesneden door Frans Twentrop, die ook het orgel van Wiuwert decoreerde. Antonia Solaro vervaardigde de beelden. In 1791 krijgt W.D. Faber fl. 450-0-0 uitbetaald voor "verwen van’t orgel". Het werk is niet gespecificeerd. Het is onduidelijk of er onmiddellijk een orgelgordijn werd aangebracht of dat dit een latere toevoeging is. In 1843 werkte Pieter Jans Radersma uit Wiuwert aan het orgel en in 1866 Lambertus II van Dam uit Leeuwarden. In 1866 werd aan Lolke Radersma fl. 48,00 betaald voor "een geschilderd houten kleed". Op foto’s van het orgel van circa 1900 is deze draperie al niet meer te zien. (*4) Mogelijk is ze in 1875 verwijderd. (*5)

Op een zeldzame foto van omstreeks 1900 staat het door de Firma L. van Dam in 1889 in de kerk van Weidum gebouwde orgel met boven de kast een geschilderd orgelgordijn, dat thans niet meer bestaat. (*6) De voorganger van het instrument werd in 1798 ingrijpend gewijzigd. Albertus van Gruisen ontving er volgens contract fl. 110-0-0 voor, en "wegens gemaakt buitenwerk" nog eens fl. 43-15-0 . Het is heel wel denkbaar dat het orgelgordijn in 1798 werd geschilderd. (*7)

Onmiddellijk na de bouw van het orgel van Jorwert door Albertus van Gruisen in 1799 werd er rond de orgelkast een geschilderd gordijn aangebracht. De betaling "voor het schilderen van het kleed voor het orgel in de kerk" staat voor fl. 28-0-0 verantwoord in het kerkvoogdijrekeningboek op 1 mei 1799. De Leeuwarder decoratieschilder A. Grendel voerde het werk uit. Op 30 mei 1799 ontving hij nog fl. 5-0-0 voor schilderen op de lambrisering van het orgel. (*8) Andreas Hendriks Grendel (1753-1812) was als kunst- en decoratieschilder gevestigd in Leeuwarden. Het Fries Museum bezit van zijn hand een geschilderd interieur uit 1781 van een verfwarenwinkel (nr. S00527B). Verder is een ‘Aanbidding der herders’ uit 1791 van hem bekend. Onlangs dook een groot schilderstuk van zijn hand op met ‘Salomo’s oordeel’ uit 1793. (*9)

De naam van Grendel komen we in 1807 tegen in verband met het orgel in de kerk van Hilaard. Er wordt hem dan fl. 20-0-0 betaald "wegens het schilderen van een kleed voor het orgel". (*10) De geschilderde draperie werd aangebracht boven en aan weerszijden van een orgel dat in 1783 werd voltooid door Albert Sikkes Hempenius en fraai snijwerk kreeg van de Harlinger beeldhouwer Johannes George Hempel. Toen de firma L. van Dam en Zonen in 1875 een nieuw orgel in de kerk van Hilaard bouwde, bleef het orgelgordijn gespaard. Belangrijke onderdelen van het orgel, de kast en het snijwerk belandden in de kerk van de Chr. Afgescheidenen te Alphen aan de Rijn en in 1906 in de gereformeerde kerk van Warffum

Een van de oudste Friese orgels is dat van Blessum. Het werd in 1659 omgebouwd door Willem Meynderts in een kast van de kistenmaker Yde Carstens en in 1738 gewijzigd door Michaël Schwarzburg. Ingrijpend was een restauratie en uitbreiding door Johan Sporeman in 1789. Toen vervielen de orgelluiken en zal een deel van het snijwerk in Lodewijk XVI-stijl op de kast zijn aangebracht. Een ander deel van het snijwerk dateert uit 1809, toen A. J. van Gruisen het orgel wijzigde. Tegelijkertijd zal ook de nog bestaande draperie zijn geschilderd in de vorm van een geplooid blauw gordijn, dat wordt opgehouden door putti en koorden met kwasten.

Het orgel van Boksum, dat in 1675 werd gebouwd door Harmen Jans, onderging in de loop der eeuwen veel veranderingen. Een belangrijke uitbreiding met een rugpositief door Jan Franssen vond in 1728 plaats en bepaalde grotendeels het uiterlijk van de orgelkast, zoals die nu is. In 1810 kwam er rond de kast een opvallend groot geschilderd orgelgordijn. De schilder Wytze Douwes ontving fl. 35-0-0 voor deze ‘kleeds verbeelding’ van een blauwe met goudkleurige koorden met kwasten opgehouden draperie. (*11)

Met de bouw van een nieuw orgel in de kerk van Huizum in 1849 door de Firma L. van Dam en zonen verdween het oude instrument, waarvan reeds in 1605 melding werd gemaakt. In de loop der tijden onderging het diverse wijzigingen en uitbreidingen, onder ander in 1727 door Christian Müller In 1778 werd het instrument door de hiervoor al meerdere malen genoemde Gottlieb Heineman gewijzigd. De orgelkast kreeg toen nieuw snijwerk van de hand van Jacobus Swalue. In 1786 verbeterde Albertus van Gruisen het orgel. In de jaren 1804-1806 onderging het kerkgebouw grote herstellingen. In het kader daarvan werd op 2 oktober 1806 aan de Leeuwarder decoratieschilder Johan Hendriks Nicolai fl. 173-0-0 uitbetaald "wegens bruneren van de predikstoel en kap, benevens verven en vergulden van het orgel en leverantie van 3 vazen op hetzelve".

Een andere post in het kerkvoogdijrekeningboek op 21 juni 1806 luidt: "Juffr. J.C. van Sloterdijck gerestitueerd wegens gedane verschotten tot het maken van het orgelgordijn fl. 12-9-0" (*12) Het is dus aannemelijk dat het gordijn in 1806 is geschilderd door Johan Hendriks Nicolai. Het gordijn bestaat niet meer, maar in het kerkelijk archief zijn er wel schetsontwerpen van bewaard gebleven. (*13)

In de kerk van Lutkewierum bouwde de Firma L. van Dam en Zonen in 1870 een nieuw orgel ter vervanging van een ouder exemplaar. Op de wand achter de orgelkast zijn de contouren zichtbaar van een ‘houten gordijn’. Mogelijk is het overschilderd bij de ingrijpende kerkrestauratie van 1928 onder leiding van architect Gurbe J. Veenstra of reeds in 1870.

De kerk werd in 1806 opnieuw ingericht. Toen zou de geschilderde draperie kunnen zijn aangebracht. In de uit 1872 daterende kerk van Sibrandabuorren bevindt zich achter het Bakker & Timmenga- orgel uit 1903 een plank met een klein restant van een geschilderd orgelgordijn uit de voormalige kerk. (*14)

In de jaren 1652-1657 bouwden Arnold en Tobias Baders het orgel in de Salviuskerk van Dronrijp. Bij één van de vele wijzigingen die het instrument onderging, veranderde het aanzien van de orgelkast aanzienlijk. Op een tekening van J. K. Wassenaar uit 1843 in het kerkvoogdijarchief en op een foto van circa 1900 is te zien dat de wand achter het orgel een monumentale beschildering had, mogelijk uit 1843, maar wellicht uit 1820, toen de orgelkast voor het eerst werd geschilderd. In 1843 ontving J.K. Wassenaar fl. 244,54 voor "verwen, vergulden etc. van het orgel". De schildering kan toen zijn aangebracht, maar ook wel een vernieuwing hebben ondergaan. Het bovenste deel van de wand is beschilderd met een draperie. Daaronder is een neoclassicistische wand met nissen en met Korinthische pilasters geschilderd in ‘trompe l’oeil’ en in grisaille, om beeldhouwwerk te suggereren. In de nissen zijn allegorische vrouwenfiguren te zien: links een vrouw met een lier en rechts een vrouw met een muziekblad. Bij de ingrijpende wijzigingen aan het orgel in 1917-1918 zijn de beschilderingen verdwenen. De orgelkast werd daarbij in 1930 voorzien van gebeeldhouwde vleugelstukken, waar zich oorspronkelijk luiken hadden bevonden. (*15)

Van de zogenaamde waterstaatskerk van de Heilige Maria Geboorte in Dronrijp zijn bouwtekeningen uit 1839 bewaard gebleven. (*16) Op één daarvan heeft de architect A. van der Moer een orgeldraperie getekend. Het orgel dat in 1839 in de kerk werd geplaatst, werd vervaardigd door F. Loret-Vermeersch te Mechelen. (*17) Mogelijk verdween de decoratie in 1882 toen er een nieuw Van Dam-orgel kwam of anders in 1939 toen de kerk onder architectuur van J. M. Hardeveld een nieuwe toren en westgevel kreeg.

Jonkheer G.R.G. van Swinderen en zijn echtgenote vrouwe C. J. Rengers schonken in 1843 aan de kerk van Hemelum een nieuw orgel, dat door de Firma L. van Dam werd gebouwd. Achter de kast is een blauwe draperie geschilderd. Die bleef bewaard. Over de vervaardiging zijn geen gegevens bekend.

Het eenvoudige kerkgebouw van Goïngarijp werd in 1770 gebouwd. De kerk werd niet voorzien van een orgel, maar wel van een kleine galerij, waarop pas in de twintigste eeuw een orgeltje werd opgesteld. Tegen de westelijke wand van het kerkschip is een vaardig geschilderde blauw-groene draperie met goudgele franje koorden en kwasten aangebracht aangebracht. Dat gebeurde mogelijk reeds in 1770 bij de kerkbouw, maar waarschijnlijker in het eerste kwart van de negentiende eeuw.

Het kabinetorgel dat de Firma Adema in 1872 bouwde voor een particulier uit Makkum kreeg in 1916 een plaats op de galerij in de kerk van Jouswier onder een blauwgroen geschilderde draperie met koorden en kwasten. Die moet al geschilderd zijn toen de kerk nog geen orgel bezat. In 1752 kreeg de kerk een nieuw gewelf en Jan Johannes ontving toen fl. 30-16-0 voor "verwen van ’t verwulfd". De geschilderde draperie maakt een negentiende-eeuwse indruk. Daarom is het waarschijnlijker dat zij in 1823 werd geschilderd toen Andries F. de Jong fl. 159,15 ontving "weegens Verwen der kerk en geheel nieuwe glazen in dezelve". (*18)

In veel Friese kerken kwam pas een orgel in de tweede helft van de achttiende eeuw of in de negentiende eeuw. De wand aan de westzijde van de kerk tegen de toren was dan doorgaans zichtbaar vanuit de kerk over de pei, die voorkerk en kerkschip van elkaar scheidde. Niet zelden bevond zich op deze wand een wijzerplaat van het torenuurwerk, zodat ook in de kerk gezien kon worden hoe laat het was. In een enkele kerk, vooral met een ruime voorkerk is zo’n wijzerplaat bewaard gebleven, niet zelden met decoratieve schilderingen. We vinden ze onder andere in Britsum, Oosterbierum, Sexbierum, Tzum en Vrouwenparochie.
In de kerk van Vrouwenparochie zijn op de westelijke wand rondom een wijzerplaat in 2014 vage restanten van een beschildering waar genomen, onder andere in de vorm van strikken. Bij de restauratie van de hervormde kerk te Sint Nicolaasga in 2010 kwamen op de westwand ook details van een beschildering tevoorschijn. Van de in 1721 naar ontwerp van Claas Bockes Balck gebouwde kerk werd de westwand in 1722 dicht gezet en door een Jouster ‘verwer’ beschilderd met pilasters en boven de deur de tekst "Den 5 Juny 1721 is door den Bijsitter H. Ansckens sijn sone Ansk Hessels de eerste steen aan desen kerkck geleght". In 1794 werd de wand opnieuw geschilderd en weer voorzien van pilasters en verder met guirlandes en strikken in de Lodewijk XVI-stijl. De tekst werd vernieuwd, maar bij de bouw van het balkon in 1901 nog eens aan de andere zijde van de wand geschilderd. De architectuurschildering werd weggewerkt en kwam pas in 2010 weer gedeeltelijk tevoorschijn. (*19)

In 1967 werd bij de kerk- en orgelrestauratie in Aldeboarn ontdekt dat het houten tongewelf beschilder was met engeltjes, hemellichamen en wolken en aan weerszijden van het orgel bleken zich op de westwand decoratieschilderingen te bevinden in de vorm van bloemvazen. De gewelfschilderingen werden in 1755 voor fl. 112-0-0 vervaardigd door de "Duitze Verver Johannes Bekker". (*20) De geschilderde bloemvazen in Lodewijk XVI-stijl sluiten meer aan bij de versieringen van orgelkast. Het orgel werd in 1779 door Lambertus van Dam gebouwd, maar werd blijkbaar later nog met beeldwerk aangevuld. Op de voetstukken van enkele beelden staat: MA 1806. Het is niet ondenkbaar dat de signering betrekking heeft op de Sneker beeldhouwer Mathijs Ankringa.

Uit oude afbeeldingen is bekend dat orgels soms door een luifel werden afgedekt. Dit was een soort klankbord en beschermde tegen vallend gruis, zoals in kerken in Middelburg (Nieuwe Kerk), Utrecht (Domkerk) en Wijk bij Duurstede. Een luifel boven het Van Oeckelen-orgel te Hooge Zwaluwe uit 1828 ging bij een kerkbrand in 1910 verloren. Het orgel in de Grote Kerk van Goes uit 1643 is bekend door de indrukwekkende 'Turkse kap’, die er in 1739 boven is geplaatst. Een dergelijke kap, maar minder imposant is ook boven het orgel uit 1736 in de Grote Kerk van Gouda geplaatst.
In ‘trompe l’oeil’ op hout geschilderde draperieën boven orgels komen veelvuldiger voor. (*21) In Groningen: Midwolda, Noordbroek en Hornhuizen.
In Overijssel: Dalfsen, Hasselt, Kampen (Bovenkerk) en Zwartsluis.
In Gelderland: Elburg en Harderwijk.
In Utrecht: Breukelen en Utrecht (Lutherse kerk). In Noord-Holland: Den Burg.
In Zuid-Holland: Alphen aan den Rijn, Bleiswijk, Gouda (Luherse Kerk), Leiderdorp, Nieuwenhoorn, Strijen, Voorburg, en Zoetermeer.
In Noord-Brabant: Gravenmoer.

• Uit het voorgaande blijkt dat er gegevens zijn over een aantal geschilderde orgelgordijnen, die niet meer bestaan. Het ligt voor de hand te veronderstellen dat er nog meer van dergelijke gordijnen zijn geweest dan nu bekend is.
• Archiefgegevens maken niet altijd voldoende duidelijk of ze nieuwe gordijnen dan wel vernieuwing betreffen.
• Concrete archiefgegevens over nieuw geschilderde gordijnen zijn er over die te Jorwert (Andreas Grendel,1799), Hilaard (Andreas Grendel, 1807), Huizum, Johan Hendriks Nicolai, 1806) en Boksum (Wytze Douwes, 1810).
• De meeste orgelgordijn vindt men in midden-Friesland (Baarderadeel, Hennaarderadeel, Raerderhem).
• Het is denkbaar dat de oudste gordijnen in Friesland ontstonden in Wiuwert (1788) en Boazum (1791) onder invloed van de Duitse orgel-Aldeboarn. (Collectie: Sytse ten Hoeve) bouwers Gottlieb Heineman en/of Rudolf Knol. De orgels van Knol te Zwartsluis (1796), Hasselt (1806) en Dalfsen (1808) hebben of hadden ook een gordijn.
• Bij de latere verspreiding van de gordijnen is invloed niet uit te sluiten van de orgelbouwers Jan Reinders Radersma uit Wiuwert, die door Rudolf Knol geïnspireerd werd en van Albertus van Gruisen en Jan Adolph Hillebrand, wiens orgel in Raerd (1816) en het door hem afgebouwde instrument in Den Burg-Texel (1818), een gordijn hebben.