Drie belangrijke orgelrestauraties in Fryslän werden afgesloten in het jaar 2001.
De restauratie, waarvan de resultaten het minst merkbaar waren, maar die het meeste gekost heeft, vond plaats in de Grote kerk te Harlingen. Het monumentale, 34 stemmen tellende Hinsz-orgel uit 1776 onderging een eerste fase van een totale restauratie, die hopelijk in een later stadium zal worden afgerond. Bij die eerste fase, uitgevoerd door Flentrop Orgelbouw uit Zaandam, ging het om herstel van alle technische delen en de orgelkas. Omdat het hier een groot orgel betreft, waren de werkzaamheden ook omvangrijk. Het Hinsz-orgel van Harlingen heeft twee zeer verschillende gezichten: de technische aanleg van het orgel bleef nagenoeg in originele staat bewaard. Daartegenover staat, dat het klankbeeld ingrijpend werd veranderd in 1864, en later nog in 1938. Door die veranderingen is veel Hinsz-pijpwerk verloren gegaan, waaronder alle acht tongwerken.
In technisch opzicht verkeert het orgel nu weer in perfecte staat. Latere veranderingen, aangebracht aan klaviatuur en rugwerk-mechaniek, werden ongedaan gemaakt. Tijdens de restauratie is het pijpwerk onderzocht en opgemeten. Hierdoor is precies duidelijk geworden, wat er van Hinsz nog over is. De verrassing was: er is wat meer bewaard gebleven dan verwacht was! Nu maar hopen, dat in de toekomst nog eens een herstel van het Hinsz-klankbeeld kan plaatsvinden, ook al weer een voor de kerkvoogdij kostbare aangelegenheid.
Bij twee andere voltooide restauraties ging het wel om orgels, waarbij de klank hersteld werd. Deze restauraties betekenden dus niet alleen herstel van technische gebreken, maar voor een deel ook een terugkeer naar het oorspronkelijk klankconcept. In beide gevallen was daarvoor een zeer tijdrovend vooronderzoek nodig, waarbij alle pijpen beschreven en opgemeten werden.
In de Hervormde kerk te Minnertsga restaureerde Flentrop Orgelbouw het orgel, dat daar in 1955 geplaatst was, en toen werd aangekocht vanuit de kerk van Welsrijp. Lange tijd is het orgel slecht bruikbaar geweest vanwege de kerkverwarming, waar het dan ook min of meer bovenop was geplaatst! Jaren geleden restaureerde Flentrop al eens de windlade van het Hoofdwerk, waarna het als eenklaviers orgel een tijdlang dienst deed.
De restauratie van 2001 begon als een aanvulling op die eerdere restauratie, en had als doel, het tweede klavier weer speelbaar te maken. Door een zeer genereuze gift van een oud-predikant en bijdragen van fondsen kon de restauratie echter een meer omvangrijk karakter krijgen. Er is toen voor gekozen om het orgel in de balustrade te plaatsen, en de verwarmingsaanleg drastisch te wijzigen. Ook is de oorspronkelijke dispositie grotendeels hersteld en gecompleteerd. Eerder uitgesproken vermoedens, dat het orgel gemaakt zou zijn door Guilaume Robustelly uit Luik, werden door het onderzoek bevestigd. Zelfs het bouwjaar, 1785, werd teruggevonden. Door deze restauratie is onze provincie nu een uniek instrument van zuidelijke bouwwijze en karakter rijk. Het muziekonderwijs zou er gebruik van kunnen maken, om de relatie tussen de klassiek-Franse muziek en de daarbij behorende registratiepatronen te laten horen en ervaren.
Zeer aanbevolen!
Bij de restauratie van het orgel in het kleine, maar zeer aantrekkelijk gelegen kerkje van Wijnjewoude/Duurswoude, uitgevoerd door de orgelmakerij Bakker en Timmenga, ging het om herstel van een orgel dat al jaren niet meer te gebruiken was, zo sterk had het verval toegeslagen. Naar zo'n restauratie kun je echt reikhalzend uitzien. Het gaat hier immers om een uniek instrument, het enige bewaard gebleven nieuwgebouwde orgel van Frans Caspar Schnitger. Omstreeks 1726 leverde hij het orgel aan de Evangelisch-Lutherse kerk te Zwolle, waarvan hij zelf ook lidmaat was. Tot 1917 déed het daar dienst, ook al was het in de 19e eeuw tweemaal ingrijpend veranderd. Vanwege de aanschaf van een nieuw orgel (dat inmiddels al weer vervangen is!) werd het verkocht en kreeg het in Duurswoude een nieuwe bestemming.
Hier leidde het vooronderzoek ook tot de conclusie, dat alleen een reconstructie van de toestand-Schnitger tot een goed speelbaar orgel zou leiden. Dit is dan ook gebeurd. Ontbrekende delen zijn, nadat sporenonderzoek de oorspronkelijke constructie had aangetoond, bijgemaakt. De oude Schnitger-pijpen zijn met nieuwe pijpen in Schnitger-stijl tot een geheel samengevoegd. Schilder Klaas de Graaf heeft het uitwendige schoongemaakt, de verflagen verwijderd, en het bladgoud opnieuw aangebracht. Het resultaat is een zeer elegant orgel in Lodewijk-XIV stijl, met een voor Schnitger karakteristieke klank. Het orgel zal op de voorjaars-excursie bezocht worden.
Tenslotte is nog het vermelden waard, dat in 2001 de laatste hand is gelegd aan de voltooiing van het orgel in de Hervormde kerk te Ferwerd. De orgelmaker Verschueren uit Heythuysen plaatste het pijpwerk van de laatste ontbrekende registers op het derde klavier. Daarmee heeft Ferwerd nu een monumentaal drieklaviers orgel, het grootste in een Friese dorpskerk.
Zo mogelijk nóg spannender belooft het Friese orgeljaar 2002 te worden. Orgelmakerij Bakker en Timmenga voltooide inmiddels de restauratie van het uit 1740 daterende Schwartzburg-orgel in de voormalige Waalse kerk te Leeuwarden. Ook al weer een orgel, dat jaren zweeg, en eindelijk weer zijn stem terug kreeg. Het zal in de zomer van 2002 een prominente rol gaan spelen in de Leeuwarder orgelconcerten, omdat vanwege de kerkrestauratie de Grote Kerk niet beschikbaar zal zijn. In juni zal dan de langverwachte restauratie van kerk en orgel van Dronrijp zijn voltooid. Het Bader-orgel zal dan weer zijn 17e eeuwse klanken kunnen laten horen. Gepoogd is, de oorspronkelijke situatie zoveel als mogelijk werd geacht te herstellen. De beide orgelkassen zijn weer tot een geheel samengevoegd, de klaviatuur bevindt zich weer in de achterwand. De dispositie is hersteld volgens de opgave van Knock uit 1788, die waarschijnlijk in hoofdlijnen overeenkomt met de oorspronkelijke. De restauratie, uitgevoerd door orgelmakerij Bakker en Timmenga, hoopt de bloeitijd van de 17e eeuwse orgelbouw in Fryslän weer tot leven te wekken. Vandaar ook, dat het orgel gestemd zal zijn in middentoonstemming. In de najaarsexcursie zal het orgel uitvoerig worden toegelicht en gedemonstreerd.
Restauraties van orgels van jongere bouwdatum lijken op het eerste gezicht minder de moeite waard te zijn, vergeleken met die grotere, reconstruerende projecten. Niets is echter minder waar. Alle historische orgels in het Friese orgellandschap hebben daarin hun eigen, gelijkwaardige plaats. Want zoals het ene orgel getuigt van de klankvoorstelling uit de 17e eeuw, confronteert een orgel uit de late 19e eeuw ons met de cultuur van die specifieke periode. Zo vertelt het Bakker en Timmenga-orgel van Aldtsjerk ons over de voorkeur van de mensen, die daar in 1883 kerkten en musiceerden. De rijtuigzwarte kleur van het orgel zegt iets over de voorkeur voor plechtigheid en deftigheid in het kerkelijk gebeuren. De klanken van het orgel getuigen van het vakmanschap van de makers en de klankkleuren, die in de kerkdiensten noodzakelijk werden geacht. Daarom is ook de restauratie van dit prachtige, en zeer gaaf bewaard gebleven orgel belangrijk. Want door deze restauratie, uitgevoerd door de orgelmakerij Bakker en Timmenga en opgeleverd in maart 2002, kan dit orgel, dat zeer geleden had onder uitdroging, weer fris en monter zijn taak vervullen.
Nog een tweede orgel van Bakker en Timmenga is hersteld, maar hieraan is een ander verhaal verbonden.
Hier gaat het om het grote probleem van de ontkerkelijking waardoor veel kerken gesloten ofwel afgebroken worden. Juist die veelheid aan kleine kerken op de dorpen vormt een belangrijk kenmerk van de Friese orgellandkaart. Gevreesd moet worden, dat dit rijk geschakeerde beeld in toenemende mate onder druk zal komen te staan.
Zo werd enkele jaren geleden de Gereformeerde kerk van Hindeloopen gesloten vanwege het Samen-op-weg proces. Het gave Bakker en Timmenga-orgel uit 1915 werd door de gelijknamige orgelmakerij teruggekocht en opgeslagen. Het heeft lang in die toestand op een nieuwe bestemming moeten wachten, maar deze is nu eindelijk gevonden in de Hervormde kerk van Nieuwehorne. Dit kleine 18e-eeuwse zaalkerkje bezat vanaf begin 20e eeuw een pneumatisch Leichel-orgel met een charmant front. Toen de kerk ingrijpend gemoderniseerd werd verhuisde het orgel naar de schroothoop en werd het vervangen door een Flentrop-positief. In 2001 is de kerk gerestaureerd en aan de hand van oude foto's heringericht op traditionele wijze. Daarin paste het klassiek gebouwde Bakker en Timmenga-orgel uit Hindeloopen op voortreffelijke wijze. Daarmee is het orgelbestand geholpen, maar zeker ook de kerk van Nieuwehorne. In februari 2002 is het project afgerond met de plaatsing van een Cornet 3 sterk op een gereserveerde sleep. Bakker en Timmenga voerde de werkzaamheden uit.
Een ander orgeltje, dat na ernstig verval weer tot leven zal worden gewekt is het uit 1906 daterende orgel in de kerk van Broek bij Joure. Mart. Vermeulen maakte dit orgel in 1906 voor de kerk van Bornwerd. Na restauratie van die kerk werd het orgel verkocht aan de kerk van Broek, waar het erg in verval geraakte. Het wordt nu gerestaureerd door Mense Ruiter orgelmakers uit Zuidwolde.
Tenslotte nog een paar verblijdende berichten op het gebied van orgels uit het recente verleden:
Het Flentrop-positief uit Nieuwehorne vond een nieuwe bestemming in de St. Nicolaaskerk te Sint-Nicolaasga, waar het als koororgel goede diensten bewijst. Over de invulling van twee gereserveerde slepen wordt nog nagedacht, maar daar zal zeker nog een klank-uitbreiding volgen. In de Gereformeerde kerk De Oase te Leeuwarden, waar men zich tot nu toe behielp met een positiefje, is een tweeklaviers viervoets orgel van de orgelmakers Gebr. Van Vulpen geplaatst, aangekocht uit een Hervormde wijkkerk te Wezep. Ook op dit gebied is de orgellandkaart van Fryslän voortdurend in beweging.
Aan het eind van dit verhaal zouden we kunnen vooruitblikken. Veel moet er nog gebeuren, om alle orgels in onze provincie speelvaardig en betrouwbaar te maken. Er zal nog jaren lang gerestaureerd moeten worden. Dit zal zonder overheidssteun en bijdragen van fondsen en particulieren niet mogelijk zijn. Voor een aantal orgels is restauratie verzekerd door toegezegde gelden. Tot 2004 toe zal er aan kleine en grotere orgels herstelwerk kunnen worden uitgevoerd. Ook het prachtige Bolswarder Hinsz-orgel zal dan weer in oude glorie teruggekeerd zijn, iets om naar uit te kijken!
