We beginnen in Donkerbroek, in de gereformeerde kerk. Daar bevindt zich een orgel van Bakker en Timmenga uit 1920 met veel oorspronkelijk materiaal van Van Gruisen. In 1989, het jaar waarin prinses Juliana geboren werd, plaatsen de Friese orgelbouwers Bakker & Timmenga een nieuw orgel in de Hervormde kerk van Oppenhuizen vlakbij Sneek. Het orgel van Van Gruisen uit 1821, dat zich in deze kerk bevond, werd afgebroken en ingenomen. In 1920 werd een deel van het ingenomen materiaal door Bakker & Timmenga gebruikt voor een kleiner orgel in een nieuwe kas voor de Gereformeerde Kerk van Donkerbroek.
Nadat in 1964 nogal wat aan het orgel was gewijzigd, is in 1997 een restauratie afgesloten waarbij zoveel mogelijk de situatie van 1920 is hersteld. Even na de start van de excursie om 10:30 uur wordt het eerste exemplaar van de Friese orgelkrant 2002 met daarin opgenomen de Friese Orgelagenda 2002 aangeboden aan de burgemeester van de gemeente Oost-Stellingwerf, de heer Lesterhuis.
Vervolgens komen twee juweeltjes van orgels aan bod, beide uniek voor Friesland: het Schnitger-orgel van Wijnjewoude (Duurswoude) uit circa 1723 en het Verhofstadt-orgel uit circa 1721 in de Hervormde Kerk van Donkerbroek.
Het orgel in de hervormde kerk van Donkerbroek stond oorspronkelijk in de Rooms-Katholieke kerk van Jutphaas (Nieuwegein). In 1879 werd dit orgel voor f 250,- aan de Hervormde kerk van Donkerbroek verkocht. Onder advies van Klaas Bolt vond in 1986 een restauratie door de orgelmakerij Bakker & Timmenga uit Leeuwarden plaats. Daarbij werd tevens de kas opnieuw geschilderd (wit) en een enkel detail rond de klaviatuur nieuw aangebracht naar voorbeeld van Schoorl, waar een Verhofstadt-orgel met onderpositief en aangehangen pedaal uit 1719 staat.
Het orgel in de hervormde kerk van Donkerbroek is een éénklaviers orgel zonder pedaal met 8 stemmen. Een bijzonderheid hier is, dat op de traditionele aanpak kan worden teruggevallen als de elektriciteit in de kerk uitvalt en de windmachine de organist in de steek laat: de twee spaanbalgen die boven het orgel op een zolder staan, kunnen dan met twee uit de zoldering hangende touwen worden bediend.
Op het kerkhof rond de kerk bevindt zich aan de noordzijde een voor deze streek van Friesland karakteristieke klokkenstoel. Over dit culturele erfgoed in Friesland heeft Auke de Boer, beiaardier en organist in Dokkum, een artikel geschreven.

Wijnjewoude (gemeente Opsterland) is ontstaan door samenvoeging van de dorpen Wijnjeterp en Duurswoude. Even buiten het vroegere Duurswoude aan de prachtige klinkerweg naar Bakkeveen ligt het hervormde kerkje van oud-Duurswoude. Hier bevindt zich een éénklaviers orgel met aangehangen pedaal van Johann Georg en Frans Caspar Schnitger. In 1917 verplaatste Jan Proper dit orgel van de Evangelisch Lutherse Kerk in Zwolle naar de Hervormde Kerk van Duurswoude. In 2001 werd een restauratie onder advies van Jan Jongepier door Bakker & Timmenga afgesloten. Hierbij werd het orgel weer in zijn oorspronkelijke luister hersteld.
Na de lunch in het gebouw Pro Rege maast de gereformeerde kerk in Donkerbroek gaan we naar het laatste en tevens grootste orgel van deze dag. Wij blijven in de gemeente Oost-Stellingwerf en bezoeken de hervormde kerk van Oosterwolde, waar zich het Noorman-orgel uit 1866 bevindt.
Het gaat om een tweeklaviers orgel met een vrij pedaal en in totaal 19 stemmen: het pedaal heeft één zelfstandig register (Quint 6 vt) en voor het overige zes transmissies van het hoofdwerk.
Net als in Donkerbroek staat naast de kerk in Oosterwolde een karakteristieke klokkenstoel.

Op zaterdag 28 september vindt de najaarsexcursie plaats in het noordwesten van de provincie Fryslân. We beginnen zoals gebruikelijk om 10.30 uur en wel in Oosterbierum. Hier staat in de hervormde kerk en relatief groot tweemanualig Van Damorgel met zeventien stemmen en een aangehangen pedaal uit 1868. Het eerste orgel in deze kerk was in 1719 door Jan Harmens Kamp uit Berlikum gebouwd. In 1813 bouwt Lambertus van Dam een nieuw instrument in de oude kas, waarna in 1868 de orgelmakerij Van Dam & Zonen (de derde generatie van het ‘huis’ Van Dam) een totaal nieuw orgel in de kerk plaatst. Hierbij wordt het orgel van 1719 ingenomen en door Van Dam met weglating van de rugwerkkas in de Hervormde Kerk van Hindeloopen geplaatst, waar het zich nog steeds bevindt. De huidige dispositie van het orgel in de Hervormde Kerk te Oosterbierum is nog de oorspronkelijke van 1868.
Daarna gaan we naar Menaldum en Ried. In de hervormde kerk van Menaldum stond net als in de hervormde kerk van het nabij gelegen Beetgum een orgel van de beroemde orgelbouwer Christian Müller. In Menaldum werd dit orgel uit 1727 in 1861 vervangen door een groot tweeklaviers orgel met vrij pedaal van de orgelbouwer Hardorff. Het heeft in totaal 29 stemmen. In 1988/89 werd het gerestaureerd.
De eenbeukige hervormde kerk te Ried dateert uit 1653. De kerk heeft een driezijdig gesloten koor en een toren uit 1625. Jan Franssen plaatste hier in 1713 een orgel.
Ruim honderd jaar later plaatsten L.J. en J. van Dam in 1829 een nieuw orgel in de oude kas met handhaving van veel bestaand pijpwerk, soms wel met een veranderde functie. Het betreft een kas met een Westfaals karakter. De brede middentoren, de gedeeltelijk door panelen gesloten tussenvelden en de vorm van het loze rugwerk wijzen in die richting. Het eenvoudige acanthus-rankwerk met zonnebloemen was in het begin van de 18e eeuw tamelijk gebruikelijk. In 1829 werd de windvoorziening gewijzigd, een nieuwe lade aangebracht en de dispositie veranderd. Bovendien werden klaviatuur, tractuur en registratuur vernieuwd.
De tweevoets rugwerkkas is uniek. De frontpijpen hierin zijn van metaal, de kas is geheel leeg.
De frontpijpen in de tussenvelden van de manuaalkas zijn houten imitatiepijpen. De kassen zijn van eikenhout.
Het orgel in Ried heeft één manuaal met zeven stemmen (waarvan twee halve) en een tremulant. Het heeft net als het orgel in de hervormde kerk van Donkerbroek geen pedaal.
Hoogtepunt van de najaarsexcursie wordt ongetwijfeld Dronrijp. De jaren durende restauratie van kerk en orgel wordt in 2002 afgerond. De laat-gotische kerk is in de 19e eeuw ingrijpend verbouwd, waarbij onder meer een nieuw gewelf onder het oude werd geplaatst. De kerk bezit monumentaal meubilair. Aan het unieke orgel Van Arnold en Tobias Bader uit 1657 is veel ‘gemoderniseerd’, vooral in 1918 toen door de orgelmakers Bakker & Timmenga het onderpositief in een rugpositief werd veranderd. Wél bleven gelukkig twaalf registers van Bader bewaard. De huidige orgelrestauratie behelst een reconstructie naar de situatie van 1657, zodat de orgelkas haar oorspronkelijke monumentaliteit terugkrijgt. Daarmee komt in Dronrijp een orgel van internationale importantie weer tot leven. Kerk en orgel zijn een bezoek dus meer dn waard. Bij de restauratie, die door orgelmakerij Bakker & Timmenga is uitgevoerd, was Jan Jongepier adviseur. Hij zal ons derhalve veel belangwekkends kunnen vertellen en laten horen.
U kunt zich voor de najaarsexcursie van 28 september aanmelden door vóór 14 september a.s. € 6,00 (donateurs) of € 8,00 (niet-donateurs) over te maken naar rekeningnummer 2377793 van de postbank ten name van Stichting Organum Frisicum, Pluimzegge 6 in Veenwouden onder vermelding van ‘najaarsexcursie’. Rond het weekend van 21 september ontvangt u dan een bevestiging van uw aanmelding plus de laatste benodigde informatie.

De Friese open speeldag mag zich in een toenemende belangstelling verheugen. Mede om die reden streeft de Stichting Organum Frisicum ernaar het aantal orgels dat aan de open speeldag meedoet uit te breiden en te ‘verversen’. Orgels waarvoor in de afgelopen jaren weinig belangstelling bestond, worden soms van de lijst afgevoerd, maar er komen ook steeds weer nieuwe bij.
Voor dit jaar heeft de stichting ernaar gestreefd in een aantal groetere plaatsen verschillende orgels te laten meedoen. En dat is gelukt. In Sneek deden al drie kerken met hun orgels mee en in Leeuwarden zelfs vier. In 2002 kan helaas het orgel van de Grote of Jacobijnerkerk niet meedoen, omdat de Grote kerk gerestaureerd wordt. Het Müller-orgel van Leeuwarden is natuurlijk onvervangbaar, maar min of meer als compensatie kunnen de liefhebbers nu op vier orgels in Dokkum terecht en op drie orgels in Drachten. Ook in Harlingen kunnen (amateur)organisten in 2002 op drie orgels terecht. Dat biedt de gelegenheid om in een wat rustiger tempo van het ene naar het andere orgel te reizen en bovendien wordt het gemakkelijker aan de open speeldag mee te doen voor wie met het openbaar vervoer willen reizen. Wellicht dat volgend jaar Workum aan de lijst kan worden toegevoegd.
Met ingang van dit jaar doen ook een aantal ‘nieuwe’ kerken en orgels mee in dorpen op het Friese platteland. We noemen hier Burgum (Bergum), Garyp, Sumar (Suameer) en Oudega (Sm.). Aldus ontstaat een rij aaneengesloten kerken van Leeuwarden naar Drachten en van Drachten naar Dokkum.
Bijzonder is, dat enkele kerkelijke gemeenten zoals Holwerd en Sint-Jacobiparochie, er een gewoonte van hebben gemaakt om tijdens de Friese orgeldag de samenvalt met de nationale open monumentendag, een speciale activiteit in hun kerk te organiseren.
Hoewel Workum dus (nog) niet meedoet aan de open speeldag, wordt in de Sint Gertrudiskerk aldaar ter gelegenheid van de open monumentendag wél een aantal orgelconcerten door Sander van Marion gegeven. Het eerste om 15.00 uur na een rondleiding door kerk en na een korte uitleg over het orgel. Het tweede orgelconcert van Sander van Marion begint om 20:00 uur. Na het spelen van orgelwerken van o.a. Bach, Mozart en Boëllmann zal hij dan tevens improviseren. Hoewel beide concerten een eenheid van ‘muzikale mo(nu)menten’ vormen, kunnen ze ook afzonderlijk worden bijgewoond.
Een geheel nieuwe ontwikkeling wordt gevormd door de vergevorderde plannen om tot een nationale orgeldag te komen. Deze zal worden georganiseerd door de kersverse Vereniging Nederlands Platform voor Orgelkunst en –cultuur (VNPO). Bij deze vereniging, opgericht 10 november 2001, heeft de stichting Organum Frisicum zich aangesloten. Deze vereniging wil het werk van locale en regionale instellingen die zich bezighouden met orgelconcerten, orgelkunst en orgelcultuur coördineren, maar zij beoogt vooral het overheidsbeleid en de activiteiten van ‘externe instanties’ als bedrijven en culturele instellingen te beïnvloeden waar dat voor de orgelwereld van belang is.
De nationale orgeldag is gepland op de open monumentendag, 14 september. Dat valt dus samen met de Friese speel- of orgeldag. In Friesland verandert er dus niets: de stichting Organum Frisicum blijft de Friese speel- of orgeldag organiseren. Dit zal in de toekomst dan gebeuren ‘onder de paraplu’ van de VNPO, wat publicitaire voordelen met zich meebrengt.
Na dit artikel volgt een overzicht van de kerken die allemaal op 14 september aan de open speel- of orgeldag in Friesland meedoen. Voor meer informatie kunt u ook terecht op onze website: www.organumfrisicum.nl.
In verband met de zomervakantie is tijdige aanmelding van belang. Aanmelding voor de Friese open orgeldag is uitsluitend mogelijk door vóór zaterdag 22 juni € 12,00 over te maken naar postbanknummer 2377793 t.n.v. Stichting Organum Frisicum, Pluimzegge 6 te Veenwouden onder vermelding van ‘open speeldag’. Vervolgens dient men in week 26 te bellen met de heer Fahner (058-2127874) om de speeltijden en kerkorgels van uw voorkeur af te spreken. De data en tijden waarop gebeld kan worden, zijn: maandag 24 juni, dinsdag 25 juni en woensdag 26 juni van 19.00 tot 21.00 uur. Dan zijn de meedoende kerken definitief bekend.
Genoemde avonden wordt telefonisch direct uw speelrooster afgesproken. De Stichting Organum Frisicum zorgt voor de berichtgeving naar de desbetreffende kerken, zodat die precies weten welke organisten op welke tijdstippen komen spelen. De stichting houdt zich het recht voor om wegens bijzondere omstandigheden en ‘roostertechnische’ redenen op een enkel punt van opgegeven voorkeuren af te wijken.

Binnenkort wordt een begin gemaakt met de restauratie van het Hinsz-orgel in de Martinikerk te Bolsward. Dat betekent dat de Stichting Hinszorgel Bolsward dit jaar geen orgelconcerten organiseert. In Leeuwarden wordt niet het orgel, maar de Grote Kerk zélf gerestaureerd. Daardoor is tot komend najaar het Müllerorgel niet voor orgelconcerten te gebruiken. De Stichting Orgelconcerten Grote Kerk Leeuwarden, die de concerten tijdens het zomerseizoen organiseert, heeft echter van de nood een deugd gemaakt. Er vindt nu een aantal concerten plaats in kerken elders in Leeuwarden: de doopsgezinde kerk, de gereformeerde Koepelkerk, de rooms-katholieke Bonifatiuskerk en de Waalse kerk, waarvan het gerestaureerde Schwarzburgorgel onlangs weer in gebruik werd genomen.
Meer dan voorheen zullen dit jaar orgelconcerten op het Hinsz-orgel in de Grote Kerk van Harlingen worden gegeven. En ook in andere plaatsen bruist het van de orgelactiviteiten. Een verheugende zaak. Het instandhouden van de Friese orgelcultuur en het ondersteunen van publiciteit aangaande orgelactiviteiten en –concerten kost tijd en geld. Wij kunnen dus niet zonder uw steun. Wordt daarom donateur van onze stichting.

Door overmaking van tenminste € 12,50 per jaar naar postbanknummer 2377793 van de stichting Organum Frisicum te Veenwouden wordt u als donateur op de hoogte gehouden van de activiteiten, die de stichting organiseert en waaraan u dan tegen gereduceerd tarief kunt deelnemen. De uitgave van de Friese Orgelkrant 2002 is mede mogelijk gemaakt door een bijdrage van de Stichting Smilde Fonds te Heerenveen. De Friese Orgelagenda die in deze krant is opgenomen, biedt u de gelegenheid op uw gemak een keus te maken voor één of meer bezoeken aan een orgelconcert in Friesland.
We wensen iedereen alvast veel luisterplezier toe.