Wie geïnteresseerd is in het wel en wee van de Friese orgels, valt de laatste jaren van de ene verbazing in de andere. Dat lijkt wat sterk aangezet, zo’n bewering. Maar ‘de verbazing’ is een heel elementaire emotie, die misschien al wel eeuwenlang bij het fenomeen orgel hoort.
Als opzienbarend seculier speeltuig, populair bij wereldse leiders zowel in de Romeinse tijd, als ook later in de Karolingische periode, is het orgel in de middeleeuwen gaandeweg in grote kerkgebouwen terecht gekomen. Het is een baanbrekend inzicht geweest, met name gepubliceerd door Peter Williams, dat de wortels van het orgel hoogstwaarschijnlijk helemaal niet in de religieuze sfeer moeten worden gezocht, maar daarentegen van seculiere oorsprong zijn geweest. De middeleeuwse orgels, uit de periode omstreeks het jaar 1100, kwamen dan wel in kerken terecht, maar de reden daarvan moet waarschijnlijk worden gezocht in het feit dat voor de steeds groter wordende speeltuigen de paleisruimten te klein werden. Zo kan er een parallel getrokken worden tussen de grote astronomische uurwerken, die in kerken worden aangetroffen, en waarvoor vandaag de dag de toeristen nog steeds samendrommen, en de grote middeleeuwse orgels, die ook vanwege hun verbazingwekkende grootte en mogelijkheden bewondering wekten.
Ons huidige leefpatroon kent misschien wel te weinig verbazing. De media schotelen ons dagelijks gebeurtenissen van over de hele wereld voor. We lijden zo langzamerhand aan informatiemoeheid. Gelukkig is er ook nog heel veel moois om ons heen. De Stichting Organum Frisicum probeert de aandacht te vestigen op de schoonheid in en van het Friese landschap en een groetere toegankelijkheid te bevorderen.
De zorg voor ons cultureel erfgoed heeft alles te maken met processen als onderzoek, documentatie en restauratie. Het zijn processen waarbij de tijd geen rol schijnt te spelen. Wie getuige heeft kunnen zijn van restauratiewerk aan een van de middeleeuwse fresco’s die in de Friese kerken worden aangetroffen, weet, hoe schijnbaar nutteloos de vele dagen krabben, documenteren, bijwerken en conserveren worden doorgebracht. Maar het is een investering die noodzakelijk is. Alleen door het werk, de toegepaste techniek en materialen zowel als de iconografische achtergrond te kennen en te begrijpen, kan een handelwijze ontwikkeld worden die het object voor het nageslacht bewaart.
Voor het orgel gelden in feite dezelfde normen. De restaurateur moet aan de ene kant heel klinisch gebreken opsporen en behandelingsmethoden ontwikkelen, aan de andere kant moet hij zich ook zodanig in het te restaureren object verdiepen dat hij zich verplaatst naar een ver verleden. Zo ontstaan dan ook respect en bewondering voor de ambachtslieden uit het verleden, of dat nu heel ver, of dichterbij achter ons ligt.
Maar alle inspanningen ten spijt moet de restaurateur toch uiteindelijk onder ogen zien dat aan zijn werk doorgaans geen spectaculaire nieuwswaarde wordt toegekend. Zeker, na een ingebruikneming wordt er wel iets geschreven. Zo’n gebeuren betekent immers iets voor een gemeenschap. Er komen veel mensen. Er wordt wat gezegd, men heft het glas. En dan? Weer een orgel gerestaureerd. ’t Schijnt bijzonder te zijn, dat zeiden ze tenminste, hoor je dan misschien iemand zeggen. Maar dat zeiden ze een half jaar geleden ook van dat orgel in die andere kerk, wordt er misschien tegengeworpen. Zijn alle orgels dan bijzonder?
Om die vraag te kunnen beantwoorden is veel kennis nodig over constructie en materialen, ambacht en machine, en niet te vergeten muziek maken in vele verschillende perioden. Vervolgens moeten er dan wegen gezocht worden, om in voortdurend contact met geïnteresseerd publiek te communiceren over deze rijkdom aan achtergrondinformatie. Maar, last not least, dan moeten de orgels ook gehoord kunnen worden. Want hoe verhelderend kennis ook mag zijn, de verbazing die louter op emotionele grondslag ontstaat is het mooiste wat een mens kan overkomen.
Ook daarbij kunnen al die Friese orgels, de grote stadsorgels, maar zeker ook de vele kleine instrumenten in de dorpskerken, een rol van betekenis spelen, zeker wanneer daar nog eens architectonische en landschappelijke context bij wordt betrokken. Ontdek de Friese cultuur in de brede zin, óók de orgels!
