Na een heerlijk ontbijt met verrukkelijk Duitse Brötchen vertrek ik ergens tussen tien en half elf richting Herzberg am Harz. Ik neem een mooie binnenroute via Hameln en Hildesheim en ben om ongeveer half één 's middags in Herzberg. Ik parkeer mijn auto ergens en ga op naar de Nicolaikirche. Ik heb geen kaart van Herzerg, dus ga ik af op wat ik aan torens zie. De tweede toren blijkt bij de Nicolaikirche te horen. Ik kijk door de ruiten naar binnen. Er branden lampen en er zijn mensen bezig. De derde deur waaraan ik morrel, wil open en ik sta in de Nicolaikirche. Het is 13.00 uur. Dat is dus vlot gegaan.
Een paar mensen richten een tentoonstelling over het werk van de orgelbouwer Johann Andreas Engelhardt in. Eén van hen is Hans-Ulrich Funk, de cantor-organist van de Nicolaikerk en tevens deskundige op het gebied van Engelhardtorgels. Ik bekijk het prachtige classicistische interieur van deze Lutherse kerk en neem wat foto's. Vanavond geeft een bekende Nederlandse organist een concert. Hij studeert kennelijk nog wat laatste dingen in. Onopvallend, ergens achteraf, ga ik naar zijn orgelspel zitten luisteren. Als hij stopt, ga ik mijn auto halen en ik rijd naar het Englischer Hof, het hotel waar ik deze dagen zal verblijven.

De Neder-Saksische orgeldagen vinden plaats van 30 juni tot en met 16 juli 2000. Zij zijn verdeeld over vier regio's. Het laatste deel van de orgeldagen staat van 13 tot en met 16 juli te gebeuren in wat de Duitsers aanduiden met de regio Herzberg en Harzvorland. Alleen het programma in deze regio woon ik bij. De officiële start is donderdagavond 13 juli om 19.00 uur in het Martin Lutherhuis te Herzberg. Aansluitend zal een concert op het Engelhardtorgel in de Nicolaikerk worden gegeven.
Het imposante vroeg-romantische orgel in deze kerk is gebouwd door de plaatselijke orgelbouwer Johann Andreas Engelhardt. Deze werd geboren op 19 december 1804 in het dorpje Lossa (Thüringen). Van zijn opleiding is weinig tot niets bekend. Waarschijnlijk heeft hij muzieklessen gehad van de plaatselijke cantor-schoolmeester in Lossa en vermoedelijk heeft hij zijn eerste schreden op het pad van de orgelbouw gezet bij orgelmaker Voigt in zijn geboortedorp. Nieuw onderzoeksmateriaal wijst er op, dat Engelhardt mogelijkerwijs ook in Bohemen het orgelbouwersvak heeft geleerd.
Rond 1828 vestigt Engelhardt zich in Herzberg am Harz en in 1829 trouwt hij in het nabijgelegen Ellrich.
Tussen 1840 en 1860 ontwikkelt hij zijn grootste activiteiten als orgelbouwer in het gebied in en rond de Harz.
Het totale oeuvre van de orgelmakerij Engelhardt omvat zo'n 100 orgels in zowel Rooms-Katholieke als Evangelisch-Lutherse kerken. Opvallend is het kwalitatief hoogstaande vakwerk dat Engelhardt afleverde. Zijn orgelfronten voorzag hij bijna altijd van het opschrift 'Soli Deo Gloria'. Mede door de hoge kwaliteit van zijn werk ging het op den duur in economisch opzicht niet zo goed met zijn bedrijf. In verhouding tot de goede, dure materialen die hij gebruikte, nam hij werk tegen een te lage prijs aan! In 1859 moest hij surséance van betaling aanvragen. Hoewel hij de orgelmakerij kon voortzetten, is dan de bloeitijd van zijn bedrijf voorbij. In 1866 overlijdt Johann Andreas Engelhard. Zijn zoons Gustav Carl en Hermann hadden sinds 1865 de leiding van de orgelmakerij overgenomen. In 1868 gaan de broers uit elkaar. Hermann treedt als meesterknecht in dienst bij orgelmaker Krell in het nabijgelegen Duderstadt. In Herzberg zet Gustav Carl het bedrijf van zijn vader in zijn eentje voort. In 1880 moet hij echter het bedrijf wegens financiële moeilijkheden beëindigen. Wat hij daarna gedaan heeft en waar hij gewoond heeft, daarover is weinig bekend. Wél is bekend dat hij van 1883 tot 1885/86 in een inrichting opgenomen is wegens zwaarmoedigheid. Vanaf 1905 of 1910 moet hij weer in Herzberg gewoond hebben en zich ook weer met orgelbouw bezig hebben gehouden. Zo is bekend, dat hij in 1917 weer een orgelmakerij in Herzberg had en het orgel in de Nicolaikerk aldaar gerepareerd heeft. Over zijn vrouw en zijn beide zoons is na 1880 niets meer bekend. De familie Engelhardt heeft hoogstwaarschijnlijk Herzberg verlaten.

De orgelmakerij Engelhardt heeft dan 88 nieuw gebouwde orgels, inclusief grote 'verbouwingen' nagelaten. Daarvan zijn er 44 volledig of bijna volledig bewaard gebleven. Het grootst bewaard gebleven Engelhardtorgel is het tweeklaviersorgel van de Lutherse Nicolaikerk in Herzberg (bouwjaar 1845) met vrij pedaal en 36 stemmen. Er bestaat van dit orgel een CD-opname gemaakt door de vaste organist van deze kerk, Hans-Ulrich Funk, en zijn Duitse collega Axel Fischer (CD-nr. EF & F 001). Funk is een Engelhardt-deskundige en betrokken bij bijna alle restauratieplannen van Engelhardtorgels. Hij heeft niet alleen een muzikale opleiding genoten, maar is ook op het terrein van de orgelbouw geschoold.
Slechts gedeeltelijk bewaard bleven 13 Engelhardtorgels en 39 Engelhardtorgels zijn verloren gegaan, waaronder het opus magnum van Johann Andreas Engelhardt, een groot drieklaviers orgel in Goslar. Dit orgel is in 1970 afgebroken.
Van de bewaard gebleven Engelhardtorgels is veel aan groot onderhoud toe, vooral die in de voormalige DDR.
De restauratie van het orgel in de Nicolaikerk van Herzberg vond plaats door orgelbouwer Rudolf Janke en werd in september 1992 afgerond. Op een paar registers na verkeert het orgel in originele staat. Veranderingen die in 1932 en 1974/75 waren aangebracht, zijn weer ongedaan gemaakt. Deze Rudolf Janke bleek één van de deelnemers aan de Neder-Saksische orgeldagen te zijn.

Het orgelconcert van die donderdagavond bestaat - hoe kan het in dit Bachjaar ook anders - uit werken van Bach, maar daarnaast ook uit werken van Schumann, te weten drie van de Sechs Fugen über den Namen Bach (opus 60) en drie van de Sechs Stücke in canonischer Form (opus 56). Het concert wordt door bijna 100 toehoorders bijgewoond. Een kleine groep van wat later deelnemers aan de orgeldagen blijken te zijn, blijft nog wat na en dan ontwikkelt zich een interessant gebeuren. Spontaan wordt door de concertgever en zijn Duitse collega Hans-Ulrich Funk een orgeldemonstratie gegeven. De Nederlandse concertgever speelt en Funk registreert. Een geweldige toegift en de toehoorders gaan enthousiast naar hun hotel, hoopvol gestemd over wat hun morgen (vrijdag) te wachten zal staan.
Die vrijdag is er een orgelexcursie langs vier orgels van Johann Andreas Engelhardt in dorpen en stadjes in de omgeving van Herzberg. 's Avonds zal de dag worden afgesloten met een concert op het Engelhardtorgel van Osterhagen. Aan het programma van deze dag werken vijf verschillende organisten mee. Hans-Ulrich Funk is de excursieleider die tijdens de busreis allerlei informatie verstrekt over de orgels die we zullen bezoeken en horen.
Hoogtepunt van deze vrijdag is ongetwijfeld het éénklaviers orgel en het orgelspel in de Nicolaikerk van Mechtshausen. Door een uitgekiende, smaakvolle keus van composities en registraties weet organist Axel Fischer van de eerste tot de laatste minuut te boeien. Om een heel andere reden was het bezoek aan de Evangelische Kerk in Börnecke belangwekkend. Börnecke ligt in dat deel van de Harz dat vroeger tot de DDR behoorde. Even later aanschouwden we een triest stukje van de DDR-erfenis: het Engelhardtorgel. De vorm van de orgelkas verried duidelijk dat het om een Engelhardtorgel ging, maar het front was volledig leeg. Alle frontpijpen ontbraken. Het korte concert dat organist Tillmann Benfer vervolgens gaf, toonde des te meer aan hoezeer het orgel aan restauratie toe is. Sommige registers waren niet om aan te horen. Muzikaal gesproken had hij die registers dus beter niet kunnen trekken, maar zakelijk gezien was de registratie een goede keus, want de excursiegangers waren duidelijk van een noodzakelijke orgelrestauratie overtuigd en deponeerden na afloop van het concert genereus hun financiële bijdrage in de collectebus.
Na Börnecke reden we nog een stukje door voormalig Oost-Duits gebied. We maakten een stop om gezamenlijk de broodmaaltijd te gebruiken. In de kerk van Osterhagen wachtte ons daarna een hele zit: organist Christoph Bossert speelde Das Wohltemperirte Clavier I (24 preludes en fuga's, BWV 846 - 869). Het concert duurde extra lang door een incident. Na ongeveer een half uur werd het orgelspel ontsierd door een 'hanger'. Nadat deze zich twee of drie keer had gemanifesteerd stopte de organist, draaide zich om naar de toehoorders en vroeg: 'Dr. Janke, zou u even willen kijken of u de hanger kunt verhelpen?' De aangesprokene was één van de deelnemers aan de excursie, orgelbouwer Rudolf Janke uit Bovenden (D). Deze krasse baas van dik 70 jaar verdween in de orgelkas en had in nog geen vijftien minuten het euvel verholpen. Na afloop van het mammoet-concert werd er nog wat nagepraat in een Italiaans restaurant in Herzberg, dat Funk tot haar vaste gasten mag rekenen. Moe maar voldaan begeven we ons rond middernacht naar het hotel.

Na een wat haastig ontbijt vertrekt de bus met het gezelschap zaterdag weer vroeg. We moeten al om 09.00 uur in Barbis zijn. Daar bevindt zich in de Sankt Petrikerk een Hansen-Engelhardtorgel (1753/1833) dat in 1992 voor het laatst is gerestaureerd, net als het Herzberger orgel door Rudolf Janke. We werden op een curieus concert vergast door de in Eisenach geboren Christina Wolf-Dreissig, organiste in Bad Sachsa. Niet het programma maar haar keus voor supersnelle tempi was curieus. Ik dacht: 'Ton Koopman is er niks bij!' Natuurlijk bestaat er bij extreme tempi gerede twijfel of er nog wat van de muziek overblijft, maar ik was wel degelijk van haar technische vaardigheden onder de indruk. Nooit kreeg ik tijdens het concert het gevoel, dat ze 'uit de bocht zou vliegen'. De organiste voegde zich bij het gezelschap dat zich vervolgens naar Scharzfeld begaf.
In de Sankt Thomaskerk bevindt zich een Engelhardtorgel met voornamelijk origineel pijpwerk uit 1855. Bij de restauratie in 1988/89 is een volledig nieuwe kas gemaakt.
Ook hier een bijzonder concert. De gebroeders Modersohn, orgel en saxofoon, speelden een afwisselend programma met zowel klassieke als populaire muziek. Net als in Herzberg gaven excursieleider Funk en de Nederlandse organist die donderdagavond in Herzberg had geconcerteerd, een orgeldemonstratie. Opnieuw indrukwekkend. De bus bracht ons terug naar Herzberg voor een gemeenschappelijke lunch in 'de Italiaan'.

Het tempo van de excursie lag hoog. Het volgende concert zou plaats vinden in Duderstadt, een schilderachtig stadje even ten zuiden van Herzberg met zo'n 25.000 inwoners en met gaaf bewaarde vakwerk-huizen uit de 15e en 16e eeuw. Het oude centrum wordt omsloten door wallen en resten van 16e-eeuwse muren. We werden hier ruim een uur voor de aanvang van het concert in de Sankt Servatiuskirche 'gedropt' om volop van het schilderachtige stadje te kunnen genieten. Een fikse regenbui verschafte ons het excuus een konditorei binnen te gaan. Na de thee met gebak begaven we ons in een rustig tempo naar de kerk, waar om 16.00 uur door de plaatselijke theoloog-organist, dr. Karl Wurm, een orgelconcert zou worden gegeven. Hier geen historisch Engelhardtorgel, maar een nieuw orgel uit 1977 van de bekende Duitse orgelbouwer Jürgen Ahrend uit Leer. Tijdens dit concert wreekte zich een tekort aan slaap. Ik kon mijn ogen bijna niet open houden. Ik herinner me alleen nog maar dat ik het orgel nogal scherp vond klinken.
Vervolgens bezochten we kort de Sankt Marienkirche in Wollershausen. Oorspronkelijk zou daar om 19.00 uur een orgelconcert gegeven worden, maar dat was verplaatst naar de Sankt Andreaskirche in Bad Lauterberg, omdat de restauratie van het orgel van Wollershausen door vertragingen nog niet was afgerond. Tussen Wollershausen en Bad Lauterberg werd een stop gemaakt voor de gemeenschappelijke broodmaaltijd. Er was nog even tijd voor een onderhoudende conversatie over kerkelijke ontwikkelingen in Nederland en Duitsland en daarna bracht de bus ons naar Bad Lauterberg en de bijzonder fraaie Sankt Andreaskirche met het al even fraaie Engelhardt-Jankeorgel (1859/1988). Concertgever hier was Roman Summereder, docent aan de Weense Hogeschool voor muziek en toneel- en danskunst. Hij had een gevarieerd programma samengesteld bestaande uit acht werken van zeven verschillende componisten, waaronder Bach, Mozart en Schumann.
Met dit concert zat deze zaterdag er nog niet op, want op deze zaterdagavond was nog een tweede concert geprogrammeerd, een zogenoemd 'gespreksconcert'. Dit zou plaats vinden in de Nicolaikirche te Herzberg. Voor de laatste keer tijdens deze orgeldagen in de Harz nam het gezelschap weer plaats in de bus. Aanvangstijdstip van dit gespreksconcert was 22.00 uur en de concertgever was Hans-Ulrich Funk. Ook nu kregen we weer een belangwekkend programma voorgeschoteld. Om de klankkleur van het orgel in Herzberg optimaal te kunnen demonstreren en toelichten, had Funk ervoor gekozen te beginnen bij betrekkelijk oude muziek en dan vervolgens muziek van steeds jongere datum te spelen. Begonnen werd met een stuk van Samuel Scheidt (1587 - 1654) en de Litanies van Jehan Alain (1911 - 1940) vormden de afsluiting. In het programma had hij twee keer 'Liebster Jesu, wir sind hier' opgenomen. Niet alleen de bekende compositie van Bach, maar ook van Otto Scherzer (1891 - 1936). Orgel en concertgever lieten zich van hun beste kant horen.

In 'de Italiaan' namen we met een vaste kern van de deelnemers nog even kort een afzakkertje. Kort, want morgen was er niet alleen nog een druk programma, maar sommige deelnemers moesten bovendien een verre terugreis aanvaarden. Ik had tevoren reeds besloten die zondag slechts een deel van het programma bij te wonen. In het programma stonden op zondagochtend twee kerkdiensten met muzikale medewerking gepland. Eén om 09.30 uur in Herzberg en één om 11.00 uur in het vlakbij gelegen Lonau. Om voldoende nachtrust te krijgen, koos ik voor Lonau. In de kleine Sankt Michaeliskirche van Lonau staat een orgel van Krell (1884), de orgelbouwer uit Duderstadt waar Hermann Engelhardt als meesterknecht heeft gewerkt. Aan de dienst werkte de Herzberger Meisjescantorij, bestaande uit jonge dames van 14 tot 20 jaar, onder leiding van Hans-Ulrich Funk mee. Een bijzondere gewaarwording was de wijn die bij het avondmaal werd gebruikt. Ik ben gewend aan rode wijn of rode druivensap, maar hier werd een licht mousserende witte streekwijn gebruikt. 'Reizen, vind ik, verruimt zo de blik'. Na afloop van de dienst moest er van heel wat mensen afscheid genomen worden. De Herzberger cantor-organist beloofde beslist op korte termijn naar Friesland te zullen komen. Na een voorspoedige reis, nu langs de Noordelijke route over Bremen en Oldenburg, keerde ik mooi op tijd in mijn woonplaats weer.

Later in het jaar kregen de Neder-Saksische orgeldagen voor mij een vervolg. In de herfstvakantie 2000 kwamen vijf Duitsers die actief dan wel passief hadden deelgenomen aan de orgeldagen in juli naar Friesland. Twee personen, te weten organist Axel Fischer en zijn zoon, logeerden bij ons thuis. We hebben een prachtige week gehad. De Duitsers waren in een busje gekomen en daarmee konden we heerlijk door Friesland toeren en allerlei mooie orgels bekijken. Ik ben onder andere met ze in Blessum, Menaldum, Franeker, Workum en Balk geweest. We zijn ook een middag in de Bovenkerk van Kampen geweest, waarbij we onderweg de hervormde kerk van Lemmer aandeden. Overal speelden de heren Funk en Fischer dat het een lieve lust was. Op uitnodiging van het Noord-Nederlands conservatorium te Groningen, zijn ze naar het orgel in de Martinikerk van Groningen geweest. Op vrijdagmiddag hebben we in Leeuwarden het programma van de Regionale Kerkmuziekdagen, uitgaande van de NCRV, bijgewoond. Later die middag vertrokken we weer in het onvolprezen busje naar Alkmaar, naar de Sint Laurenskerk, waar een tweetal feestelijke orgeldagen werden georganiseerd ter gelegenheid van de ingebruikname van het kleine Van Covelensorgel. De Duitsers waren verrukt van de orgels die zij te zien en te horen kregen. In een lyrische stemming merkte Hans-Ulrich Funk op: 'Het Van Hagerbeer/Schnitgerorgel in Alkmaar klinkt als de ondergaande zon, maar het Schnitgerorgel in de Martinikerk van Groningen klinkt als de opkomende zon'.

Tijdens deze vakantieweek werden plannen gemaakt over een tournee van het Herzberger Kammerchor door Friesland. Dat is één van de koren, waarvan Hans-Ulrich Funk dirigent is. En inmiddels is bekend, dat dit koor eind juli begin augustus inderdaad naar Friesland komt en een drie- of viertal concerten zal geven. Deze concerten staan vermeld in de Friese Orgelagenda 2001. Een fantastische 'spin off' van mijn deelname aan de Neder-Saksische orgel dagen.