Tsjerkepaad is de organisatie die al bijna twintig jaar initieert dat ruim 240 Friese kerken in de zomermaanden op zaterdagmiddag hun deuren openen om gasten te verwelkomen. Gastheren en gastvrouwen verwelkomen de bezoeker en vertellen over de historie van de kerk.

Organisten kunnen zich bij Organum Frisicum inschrijven om op deze middagen het orgel in een kerk te bespelen. De orgels zijn nauwkeurig beschreven op de website: welke registers er zijn, hoeveel manualen, is het pedaal aangehangen of niet, wie is de bouwer, in welk jaar is het orgel gebouwd, enzovoorts. De provincie is ingedeeld in regio’s. Per middag zijn er vier speelblokken van elk een halfuur. Zodoende kan een organist meerdere kerken aandoen op een middag.

Het is een buitenkans voor de orgelliefhebber om op deze manier de monumentale orgels te mogen bespelen. De organisten komen dan ook van heinde en verre naar Fryslân. Want waar maak je dit nu mee, dat de deuren van de kerk wagenwijd openstaan én dat het orgel zomaar bespeeld kan worden?

Ik besloot me ook aan te melden en boekte vijf zaterdagmiddagen vol. Elke middag vier kerken en orgels. Onder meer Hemelum, Woudsend, Noordwolde, Wons, Schraard en Longerhouw stonden op het lijstje. Opgeteld twintig Friese kerken kon ik zo bezoeken.

In elke kerk ben ik gastvrij ontvangen: ‘Ah, jo binne de oargelist, wolkom!’ Voor en na het bespelen van het orgel had ik met de gastheer/-vrouw vaak nog even een geanimeerd gesprek. Over de kerk, over de bezoekers van de middag, over het weer. En over de kerkelijke gemeente die haar erediensten houdt in deze kerk. Er is veel betrokkenheid, zo merkte ik. Dat is prachtig om te zien. Een kopje koffie hoort er meestal ook wel even bij, soms werd het zelfs speciaal voor me gezet.

Al snel vertrok ik naar boven, naar het orgel. Vaak werd het geheel me toevertrouwd, ik ‘zou er wel verstand van hebben’ en ‘wel uitvinden hoe het orgel aan gaat’. Soms liep er even iemand met me mee.

In één kerk was de vaste organist aanwezig. Zij legde uitgebreid alles uit over ‘haar’ orgel en bleef naast me staan toen ik ging spelen. Eerst maar eens zien of er wel goed met het orgel werd omgegaan… Maar na verloop van wat speeltijd ontstond er vertrouwen en herkenning en we gingen allerhartelijkst weer uit elkaar.

Er wordt goed op de orgels gepast, voor sommige hangt een keurig gordijntje, op andere ligt een houten afdekkap, netjes met een dubbel gevouwen vaatdoekje eronder. Kandelaren links en rechts van de speeltafel zijn ook niet ongebruikelijk, als verlichting in vroeger tijden.

Soms kwamen er toeristen langs bij het orgel. Er kwam een gezin kijken, moeder en twee dochters in de basisschoolleeftijd. Zoiets hadden ze nog nooit gezien of gehoord! Ik liet ze wat toetsen indrukken, speelde een modern wijsje en liet de onderste pedaaltoon even brommen. ‘Wow’, zei de moeder, ‘wat prachtig is dit. Waarom weet niemand dit? En kun je dit ook leren?’ Ja natuurlijk kan dat, ook voor het orgel kun je op muziekles.

Behalve fanatieke bespelers van het orgel zijn er ook luisterfans. Zo heb ik al twee keer dezelfde luisteraar ontmoet. Hij gaat op de zaterdagmiddagen ook alle orgels af, stelt een rooster voor zichzelf samen om ze te beluisteren en foto’s te maken. Of ik misschien nog ‘een fuga van Bach’ voor hem wilde spelen? Jawel, dat zou wel lukken.

De orgels in Fryslân bevinden zich bijna zonder uitzondering in uitstekende staat. Het ene speelt zwaar, het andere licht. Het pedaal is klein of groot, aangehangen of zelfstandig. Het aantal stemmen voor onder- en bovenklavier verschilt. Bij de start is het altijd even zoeken waar welke registers zitten en hoe ze klinken.

Er zijn ook kleine orgels, één klavier, een paar registers maar. Maar ook die zijn een genoegen om op te spelen, er komt een prachtige klank uit voort. Het is sowieso genieten in de oude kerken met hun goede akoestiek. De toeristen lopen ook niet massaal naar binnen waardoor de muziek niet altijd onderbroken wordt door gesprekken.

Soms ‘speel’ ik de toeristen naar binnen. Ze horen de mooie klanken en stappen naar binnen. Dan ontstaat er bij het weggaan vaak ook even een leuk gesprek. Welke muziek was dat? Ik zou ook wel willen leren spelen, zou ik eens op les gaan?

Bijkomend genieten is dat ik op plekken kom waar ik nog nooit eerder ben geweest. Heel kleine dorpjes, gelegen aan een doodlopende weg zo breed als een fietspad. Fantastisch, wat een rust en wat een groen.

Zaterdag sluit ik mijn orgeltournee door Fryslân af, met bezoeken aan Raerd, Goutum, Leeuwarden en Warten. Een onvergetelijke orgelzomer, dat was het.

In de kerk tref ik Roelofsen (76) op zijn knieën voor de zijkant van het orgel. Omdat ik flink wat tijd kwijt was met zoeken van een parkeerplekje in de schaduw - mijn airco is al enige maanden kapot, en dat wreekt zich op deze zonnige dagen - was hij er op de fiets toch sneller dan ik.

Door de temperatuurverandering klinkt het instrument niet meer optimaal. Aan fotograaf Simon, die ook al eerder dan ik in de kerk was, legt Roelofsen uitgebreid uit hoe hij de klank van het instrument een beetje bijwerkt. Een lage trompettoon klinkt uit een van de buizen. "Die is niet helemaal zuiver, hoor je dat?" Fotograaf Simon knikt, ik sta er naast en probeer het ook te horen. Roelofsen pakt een ijzeren staafje en slaat tegen een veertje aan de uitloper van de buis. Zo verandert hij de toon, totdat het naar zijn zin is. Mijn gehoor blijkt slecht ontwikkeld; ik merk nauwelijks verschil.

Roelofsen woont sinds 1987 in Kimswerd. Al snel na zijn verhuizing naar het dorp stonden er een vrouw en een man op leeftijd voor zijn deur: of hij geen kerkvoogd wilde worden van de plaatselijke hervormde gemeente. "Ik was toen 42 jaar oud, en ik kon het niet over mijn hart verkrijgen om het te weigeren. Ik weet hoe het gaat in zulke dorpen: er zijn maar weinig mensen die taken willen vervullen. Ik vond het sneu voor die mensen, dus zegde ik maar toe."

Hij werd prompt voorzitter van de kerkvoogdij, een ambt dat hij 22 jaar zou vervullen. Ook zit hij bijna vijftig jaar in de orgelcommissie die concerten organiseert in de Grote Kerk van Harlingen (waar hij al 46 jaar tweede organist is), was hij twintig jaar leider van de interkerkelijke jeugdcantorij in Harlingen en was hij 22 jaar voorzitter van de mee door hem opgerichte Stichting Organum Frisicum - een stichting die de betekenis en het culturele en historische belang van Friese orgels belicht.

Allemaal vrijwilligerswerk, dat hij deed naast zijn eigenlijke werk: docent op de protestantse Prins Willem Alexanderschool in Harlingen – tegenwoordig Het Baken. "Het kostte me veel tijd, maar ik deed het graag. Ik houd van orgelmuziek; ik heb thuis een paar duizend orgel-cd’s. En ik vind het belangrijk om me in te zetten voor het geloof. Dat is wel echt een drijfveer geweest: anders was ik veel eerder opgehouden als kerkvoogd. En dan zou ik ook niet meer iedere zondag achter het orgel kruipen."

Roelofsen somt zijn jaarlijkse speelbeurten op: zo’n twintig keer op Vlieland, een keer of twaalf in Arum en Kimswerd, ongeveer hetzelfde aantal keren in de Grote Kerk van Harlingen, en dan wordt hij nog door andere kerken gevraagd om eens een losse keer te komen spelen. "Zo ben ik bijna geen zondag vrij. Straks in september heb ik een zondag niks in mijn agenda staan, dat komt bijna nooit voor. Per speelbeurt ben ik een paar uur aan voorbereidingen kwijt. Voor het geld hoef je het niet te doen: er is slechts een kleine onkostenvergoeding als vrijwilliger beschikbaar. Als ik op Vlieland speel krijg ik alleen de reiskosten vergoed, maar mijn vrouw, die zelf geen inkomen heeft, gaat ook altijd mee, dus eigenlijk kost het me alleen maar geld. Maar ik doe het graag; ik vind het mooi om de gemeente zo goed mogelijk te begeleiden."

Hij heeft het van huis uit meegekregen. Roelofsen is Nederlands-hervormd opgevoed en zijn vader was orkestdirigent en kerkorganist. Muziek speelde een belangrijke rol in het gezin. "Mijn vader was altijd met muziek bezig. Hij dirigeerde vijf orkesten en was de vaste organist in Lekkum en Oudkerk/Roodkerk. Alleen op zondagmiddag was hij thuis, dan vroegik mijn zus grappend: ken je die man die daar in de stoel ligt te slapen?"

Vanaf zijn achtste kreeg Roelofsen pianoles, op zondagen ging hij meestal met zijn vader mee naar de kerk van Lekkum. "Na zijn overlijden in 1970 vroegen ze me of ik het niet wilde overnemen. Ik sprak een proeftijd van drie maanden af, waarin zowel de gemeente als ik konden aftasten of het beviel. En inmiddels speel ik al 53 jaar. Je helpt als organist de mensen in de kerkdienst op te stijgen. Maar verder denk ik er niet heel diepzinnig over: ik speel gewoon wat de dominee op de liturgie heeft gezet. En ik probeer als organist bescheiden te zijn: ik houd bijvoorbeeld niet van ellenlange voorspellen.”

Wanneer stop je als organist? Dat vindt hij moeilijk te zeggen. "Er zijn nauwelijks jongeren die orgel spelen, dus er is veel vraag naar mijn diensten. Het risico is natuurlijk dat je te lang doorgaat, dat het niet meer zo goed gaat. Dan is het wel echt tijd om er mee op te houden. Maar dat heb ik nog niet gehoord van de gemeentes."

"De aanstellingsprocedure is anders verlopen dan gebruikelijk", zo laat scriba Ina Brinkman- la Roi van wijkgemeente De Jacobijner weten. Er vond geen nieuwe sollicitatieronde plaats. "De reden daarvoor is dat de vorige procedure, waaraan ook Peter van der Zwaag deelnam, nog maar kort geleden is, namelijk in het najaar van 2019." Ook functioneert Van der Zwaag al geruime tijd "tot grote tevredenheid" als vervangend organist tijdens de ziekte en na het overlijden van Gerwin Hoekstra

Vanwege deze bijzondere situatie is er nauw overleg geweest met de Dienstenorganisatie in Utrecht van de Protestantse Kerk in Nederland. Die stonden positief tegenover een verkorte procedure. De Commissie van Deskundigen, die in 2019 de prestaties van de zes kandidaten heeft beoordeeld, ondersteunt nu de aanstelling van Van der Zwaag "van harte", aldus de scriba. Van der Zwaag is geboren en getogen in Leeuwarden. "Hier heb ik ook mijn eerste muzieklessen ontvangen. Vanaf mijn tiende jaar kreeg ik ook regelmatig orgelles in de Jacobijnerkerk."

Van der Zwaag (1986) studeerde orgel bij Theo Jellema en Erwin Wiersinga aan het Prins Claus Conservatorium te Groningen en behaalde in 2015 zijn diploma Master of Music. Daarnaast studeerde hij als bijvak klavecimbel bij Johan Hofmann.

Hij won diverse prijzen op verschillende concoursen, waaronder de tweemaal de eerste prijs op het Internationale Orgelconcours Jan Pieterszoon Sweelinck (2017 en 2019).

De benoeming in de Jacobijnerkerk is "een jongensdroom die uitkomt", vertelt hij. "Ik ben al meer dan 25 jaar verknocht aan het Müller-orgel. Maar ook aan de kerkelijke gemeente, waarvan ik velen ook al jaren ken."

"Uiteraard is het nog lastig om de wijze waarop ik deze kans krijg een plek te geven. Ik was goed bevriend met mijn voorganger Gerwin Hoekstra en het gemis is groot. Desondanks kijk ik terug op een warme vriendschap en een plezierige samenwerking in de Stichting Orgelconcerten. Ik ben dankbaar dat ik daarom in een goede positie verkeer om zijn muzikale nalatenschap vorm te geven."

Van der Zwaag is nu organist van de Salviuskerk (d’Alde Wite) in Dronryp en daarmee de vaste bespeler van het Bader-orgel (1657), het oudste in de provincie Fryslân. "In Dronryp zal ik helaas als kerkorganist moeten stoppen bij de protestantse gemeente. Wel zal ik betrokken blijven bij de plannen voor de restauratie van het orgel."

De Leeuwarder is tevens artistiek adviseur van de Stichting Organum Frisicum en hoofdredacteur van de Friese Orgelkrant. Daarnaast is hij eigenaar van de muziekhandel en -uitgeverij Boeijenga Music aan de Groeneweg in Leeuwarden. De aanstelling in de Grote of Jacobijnerkerk gaat in per 1 april.

    Reageren

Lintje voor Jouster organist en dirigent

Friesch Dagblad 12 december 2022

    Reageren

Organist Gerwin Hoekstra (30) was een groot talent, dat nooit helemaal tot bloei is gekomen

Friesch Dagblad 29 november 2022

    Reageren

Het orgel is voor Jochem een orkest onder handbereik

Friesch Dagblad 24 oktober 2022